Wysoka składka to nie zawsze wysoki zasiłek - pisze Łukasz Prasołek, prawnik

Niektóre kobiety decydują się na założenie w trakcie ciąży działalności gospodarczej i zadeklarowanie dużych kwot podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne tylko po to, by po porodzie otrzymywać wysokie zasiłki. Rekordzistki robią to dwa dni przed porodem, czy uzyskają w ten sposób zamierzone świadczenia?

Obowiązek ubezpieczenia a działalność gospodarcza

Aby odpowiedzieć na postawione pytanie, trzeba zacząć od wyjaśnienia zasad podlegania przez takie osoby ubezpieczeniu chorobowemu. Otóż osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą podlegają jedynie dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu na swój wniosek, zgodnie z art. 11 ust. 2 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (DzU z 2009 r. nr 205, poz. 1585 ze zm.). Do ubezpieczenia chorobowego mogą więc przystąpić w dowolnym terminie, składając do ZUS odpowiedni wniosek.

Co ważne, podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe dla prowadzących pozarolniczą działalność nie jest pochodną faktycznego przychodu osiąganego przez przedsiębiorcę, lecz została określona przez ustawodawcę jako kwota zadeklarowana, jednak – zgodnie z art. 18 ust. 8 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych – nie niższa niż 60 proc. prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego przyjętego do ustalania ograniczenia rocznej podstawy składek, które w 2012 r. wynosi 3526 zł. Ta sama kwota będzie, zgodnie z art. 20 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, podstawą wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe.  W jego przypadku jednak należy pamiętać, że dla osób podlegających dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu podstawa wymiaru składek nie może przekraczać miesięcznie 250 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w poprzednim kwartale (art. 20 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). Także w tym przypadku istnieje więc górna granica.

Należy pamiętać, że kwoty podstawy wymiaru składek zadeklarowane przez ubezpieczonych w przedziale kwotowym określonym w ustawie, nie mogą być kwestionowane przez ZUS. Stanowisko takie zajął SN w uchwale siedmiu sędziów z 21 kwietnia 2010 r. (II UZP 1/10, OSNP 2010/21-22/267). SN nie znalazł bowiem podstaw dla takich działań ZUS, przyjmując, że nie może on zastosować ani art. 5 k.c., ani art. 8 k.p., gdyż zasady słuszności i współżycia społecznego nie mają zastosowania na gruncie przepisów prawa ubezpieczeń społecznych. W ocenie SN również z przepisów dotyczących kontroli ZUS czy wydawanych przez organ rentowy decyzji nie da się wyinterpretować takiego uprawnienia.

Preferencyjne w stosunku do wyżej omówionych zasady ustalania podstawy wymiaru składek dotyczą przedsiębiorców w okresie pierwszych 24 miesięcy kalendarzowych od dnia rozpoczęcia wykonywania działalności gospodarczej. Przez ten okres podstawę wymiaru składek dla takich podmiotów może stanowić zadeklarowana kwota, ale nie niższa niż 30 proc. kwoty minimalnego wynagrodzenia za pracę (art. 18a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych), które aktualnie wynosi 1500 zł, a w 2013 r. wyniesie 1600 zł.

Zasady ustalania zasiłku macierzyńskiego

Należy podkreślić, że nabycie prawa do zasiłku macierzyńskiego nie zostało powiązane przez ustawodawcę z jakimś okresem karencyjnym (wyczekiwania), który jest niezbędny w przypadku ubezpieczenia chorobowego. W praktyce oznacza to możliwość podejmowania aktywności zawodowej na krótko przed porodem, jedynie w celu nabycia uprawnień do zasiłku macierzyńskiego.

Zasady ustalania podstawy wymiaru zasiłków dla osób niebędących pracownikami określają przepisy art. 48–51 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (DzU z 2010 r. nr 77, poz. 512 ze zm.). Z art. 52 powyższej ustawy wynika, że zasady te mają zastosowanie także do zasiłku macierzyńskiego. Generalnie podstawę wymiaru zasiłku stanowi przychód za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających miesiąc, w którym powstała niezdolność do pracy, a gdy powstała ona przed upływem 12 miesięcy, to uwzględnia się przychód osiągnięty za pełne miesiące kalendarzowe ubezpieczenia (art. 48 w zw. z art. 36 ust. 2 ustawy).

Ustawa przewiduje jednak w art. 49 wyjątek, zgodnie z którym gdy niezdolność do pracy powstała w pierwszym miesiącu kalendarzowym ubezpieczenia, to dla osób, dla których określono najniższą podstawę wymiaru składek, podstawę wymiaru zasiłku stanowi najniższa podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe po dokonaniu odliczenia 13,71 proc. podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe. Od sposobu interpretacji tego przepisu zależy, czy w przypadku osób, które podlegały ubezpieczeniu przez niepełny miesiąc i tylko za taki okres zapłaciły składkę, podstawę wymiaru będzie stanowiła zadeklarowana przez nie kwota podstawy wymiaru składki, czy najniższa podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe. Różnice mogą być diametralne.

Sąd Najwyższy bierze ZUS w obronę

W wyroku z 6 września 2012 r. (II UK 36/12, niepubl.) SN wykazał, że nie zawsze wysoka zadeklarowana kwota podstawy wymiaru składek będzie równoznaczna z wysokim zasiłkiem macierzyńskim otrzymywanym przez ubezpieczoną. Wszystko zależy od okresu, za jaki opłacone zostały składki przed porodem. W rozpoznawanej sprawie kobieta zgłosiła się do ubezpieczenia chorobowego 2 lipca, a już 4 lipca była szczęśliwą mamą. Zadeklarowana przez nią kwota podstawy wymiaru składek wynosiła ponad 7000 zł, a składka została odprowadzona za dwa dni od kwoty ok. 500 zł. ZUS przyznał ubezpieczonej zasiłek macierzyński od minimalnej podstawy wymiaru zasiłku, ale po jej odwołaniu sądy I i II instancji nie podzieliły stanowiska organu rentowego, orzekając o prawie do zasiłku od zadeklarowanej kwoty podstawy wymiaru składek. Co zrobił Sąd Najwyższy?

Podzielił argumenty ZUS i uchylił wyrok sądu drugiej instancji, przekazując mu sprawę do ponownego rozpoznania. SN podkreślił, że powołując się na ogólne zasady, jakie obowiązują w ustawie zasiłkowej, słuszne mogłoby się wydawać przyjęcie, że ustalenie podstawy wymiaru zasiłku z okresu krótszego niż miesiąc kalendarzowy powinno nastąpić przez przyjęcie przychodu z rzeczywistego okresu ubezpieczenia (pochodna okresu ubezpieczenia i przychodu za każdy dzień). Ustawodawca zdecydował się jednak na inną zasadę, a mianowicie substytucję przychodów rzeczywistych kwotami zastępczymi określonymi w art. 49 ustawy dla osób niebędących pracownikami. Dla prowadzących działalność gospodarczą będzie to podstawa wymiaru składek ustalona w kwocie najniższej. SN wyraźnie podkreślił, że ta kwota będzie odpowiadała kwocie przychodu za pełny miesiąc prowadzenia działalności i zastępowała de facto kwotę zadeklarowaną przez ubezpieczoną.

Wątpliwości sądów dotyczyły wykładni art. 49 pkt 1 ustawy, który nie rozstrzyga wprost, do których ubezpieczonych stosuje się przewidzianą w nim regułę, gdyż odwołuje się on do pojęcia „ubezpieczonych, dla których określono najniższą podstawę wymiaru składek".  Zdaniem SN powyższe twierdzenie bezwzględnie odnosi się do przedsiębiorców, dla których w art. 18 ust. 8 i 18a ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych określono minimalne podstawy wymiaru składek odpowiednio na poziomie 60 proc. wynagrodzenia przeciętnego lub 30 proc. wynagrodzenia minimalnego.