Zakres kognicji sądu wieczystoksięgowego budził wątpliwości w samym Sądzie Najwyższym, o czym świadczą rozbieżności w orzecznictwie. W wyroku z 19 marca 2003 r. (sygn. I CKN 152/01) SN wyraził pogląd, że sąd nie może odmówić dokonania wpisu w księdze wieczystej na podstawie okoliczności, które są powszechnie znane lub doszły do jego wiadomości w inny sposób niż przez badanie treści wniosku i dołączonych dokumentów oraz treści księgi wieczystej. Zdaniem SN ustawodawca świadomie ograniczył kognicję sądu wieczystoksięgowego.
To stanowisko SN zostało skrytykowane w komentarzach prawników. Za nietrafne uznał je także Sąd Najwyższy w kilku postanowieniach (z 15 grudnia 2005 r., sygn. V CK 54/05; z 18 czerwca 2009r., sygn. II CSK 4/09 oraz z 30 stycznia 2014r., sygn. IV CSK). Uznał, że zgodnie z zasadą legalizmu sąd musi oceniać, czy wpis będzie dokonany zgodnie z prawem. W efekcie może odmówić wpisu, gdy istnieje znana mu urzędowo przeszkoda do jego dokonania.
Wątpliwości pogłębiła uchwała SN z 16 grudnia 2009 r (sygn. III CZP 80/09) mająca moc zasady prawne, a dotycząca związania sądu wieczystoksięgowego stanem rzeczy istniejącym w chwili złożenia wniosku o wpis w przypadku, gdy takich wniosków wpłynęło kilka w różnym czasie. W uzasadnieniu SN wskazał, że ustawodawca celowo ograniczył kognicję sądów w postępowaniu wieczystoksięgowym, gdyż w przeciwnym razie ujawnienie stanu prawnego w księdze wieczystej wiązałoby się z uwikłaniem ich w spory prawne, z uszczerbkiem dla aktualności wpisów oraz odpowiedniej zgodności pomiędzy stanem rzeczywistym a stanem ujawnionym w księdze.
Rzecznik Praw Obywatelskich uznał, że konieczne jest rozstrzygnięcie przez Sąd Najwyższy tych rozbieżności w orzecznictwie. Sam za uzasadniony uznał pogląd, że sąd wieczystoksięgowy może odmówić wpisu w księdze wieczystej, gdy z urzędu wie o przeszkodzie do jego dokonania. Po to, by uniknąć skutków niezgodnych z powszechnie obowiązującym prawem.
Jak poinformował w piątek RPO na swojej stronie internetowej, Sąd Najwyższy przyznał mu rację. W uchwale uznał, że jeśli istnieje znana sądowi urzędowo przeszkoda do dokonania wpisu, sąd jest uprawniony do oddalenia wniosku o wpis z uwagi na brak podstaw do jego dokonania.
