Squeeze out bez daniny

Wątpliwości co do tego, czy podczas przeprowadzania przymusowego wykupu akcjonariuszy mniejszościowych (squeeze out) w trybie art. 418 kodeksu spółek handlowych (dalej: k.s.h.) pojawia się konieczność zapłaty podatku od czynności cywilnoprawnych, mogą być związane z dopuszczalnością uznania takiego przymusowego wykupu za szczególny rodzaj umowy sprzedaży >patrz ramka. Zgodnie z art. 1 ust. 1 pkt 1 lit. a ustawy z 9 września 2000 r. ?o podatku od czynności cywilnoprawnych (dalej: ustawa ?o PCC) umowa sprzedaży jest przedmiotem opodatkowania podatkiem od czynności cywilnoprawnych. Warto przy tym zaznaczyć, że art. 1 ustawy ?o PCC ustanawia jednocześnie zamknięty katalog czynności podlegających opodatkowaniu. Konsekwencją tego jest obciążenie podatkiem jedynie tych czynności, które zostały w nim enumeratywnie wyliczone.

Uregulowane w innych przepisach

Przy kwalifikacji czynności, które mają zostać opodatkowane PCC, należy odwołać się do przepisów regulujących daną czynność cywilnoprawną. Istota umowy sprzedaży uregulowana jest w art. 535 kodeksu cywilnego (dalej: k.c.). Stanowi on, że przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę. Na mocy art. 555 k.c. przepisy o sprzedaży rzeczy stosuje się odpowiednio do sprzedaży energii oraz sprzedaży praw (w tym sprzedaży akcji). Uregulowana w k.c. umowa sprzedaży ma charakter konsensualny, odpłatny, wzajemny oraz zobowiązujący. Dochodzi do skutku w efekcie złożonych przez strony zgodnych oświadczeń woli. Przedmiotem świadczenia sprzedawcy jest przeniesienie własności rzeczy (prawa), ?a kupującego zapłata ceny. Wysokość ceny ma odpowiadać wartości przedmiotu sprzedaży i podlega uzgodnieniu pomiędzy stronami. Oświadczenia stron umowy są skierowane do siebie nawzajem przez strony i mają zmierzać do osiągnięcia zamierzonego przez nie rezultatu.

Z uwagi na konstrukcję zamkniętego katalogu czynności cywilnoprawnych zawartego ?w art. 1 ustawy o PCC, za czynność cywilnoprawną powodującą przejście prawa własności rzeczy lub praw majątkowych podlegającą opodatkowaniu można uznać wyłącznie taką, która posiadać będzie elementy przedmiotowo istotne (essentialia negotii) umowy sprzedaży.

Na tle omawianych przepisów (art. 1 ust. 1 pkt 1 lit. a ustawy o PCC oraz art. 535 k.c.) rozstrzygnięcia wymaga, czy przymusowy wykup akcji uregulowany w art. 418 k.s.h. to szczególny typ umowy sprzedaży i wobec tego podlega podatkowi od czynności cywilnoprawnych.

Czy to szczególny rodzaj

Za pozytywną odpowiedzią na to pytanie konsekwentnie opowiadały się organy podatkowe do roku 2009 (por. również stanowisko wyrażone w piśmie ministra finansów z 11 grudnia 2002 r., LK-1909/LM/JK/2002, ?w którym stwierdzono, że „przymusowy wykup akcji stanowi szczególny typ umowy sprzedaży praw majątkowych ?i wobec tego podlega podatkowi od czynności cywilnoprawnych na zasadach ogólnych", zaś „obowiązek ten (zapłaty podatku) powstaje z chwilą wykupu akcji przez zarząd, tzn. w momencie zapłaty ceny akcjonariuszom mniejszościowym". Pogląd ten nie był jednak przyjmowany bez zastrzeżeń.

Koniec sporu

Spory w tym zakresie zostały w znacznej mierze zakończone w momencie wydania przez Naczelny Sąd Administracyjny wyroku z 28 października 2009 r. ?(II FSK 870/08). NSA uznał, że tryb przymusowego wykupu akcji pozwala na przyjęcie, że jest to instytucja w sposób szczególny uregulowana w prawie handlowym i nie wykazuje istotnych elementów umowy sprzedaży z art. 535 k.c.

Argumenty NSA były następujące: konstrukcja przymusowego wykupu akcji nie może zostać zaliczona do konsensualnych czynności prawnych, jak umowa sprzedaży, bo podejmowane czynności związane są z realizacją uchwały podjętej przez walne zgromadzenie, ?a nie oświadczeniami woli stron. Co więcej, uchwała ta jest skuteczna dopiero po wykupieniu akcji akcjonariuszy mniejszościowych. Ponadto do dnia uiszczenia całej sumy wykupu akcjonariusze mniejszościowi zachowują wszystkie uprawnienia z akcji. Zatem dopiero po uiszczeniu całej sumy wykupu na akcjonariuszy większościowych przechodzą prawa z akcji objętych wykupem. Moment ten można wiązać z momentem przeniesienia własności prawa majątkowego. Element uiszczenia całej ceny wykupu, konieczny dla skuteczności przejścia akcji „wyciskanych" na akcjonariuszy większościowych, nie występuje w przypadku umów sprzedaży, dla których skuteczności wystarczy samo zobowiązanie do przeniesienia własności i wydania rzeczy oraz zobowiązanie do zapłaty ceny. Procedura wykupu akcji składa się z wielu czynności z udziałem trzech podmiotów: spółki, akcjonariuszy mniejszościowych i akcjonariuszy większościowych. Procedurę wykupu akcji zapoczątkowuje uchwała, która jest źródłem dwóch stosunków zobowiązaniowych. Jeden dotyczy zobowiązania akcjonariuszy „wyciskanych" do wydania dokumentów akcji w zamian za cenę wykupu. Drugi dotyczy zobowiązania akcjonariuszy wykupujących do wpłacenia sumy wykupu oraz do przejęcia wykupywanych akcji zgodnie ?z planem podziału. Przejście własności wykupywanych akcji następuje w drodze czynności prawnych dokonywanych w wykonaniu ww. stosunków zobowiązaniowych. „Suma wykupu" nie odpowiada pojęciu ceny w rozumieniu art. 535 k.c., warunkiem skuteczności procedury nie jest zgodna wola stron, lecz uiszczenie ceny wykupu przez akcjonariuszy większościowych. Nieuiszczenie ceny wykupu, chociażby w części, powoduje upadek całej procedury wykupu akcji, bez względu na to, kto ponosi za to odpowiedzialność.

Przedstawione zasady i tryb przymusowego wykupu akcji pozwalają na przyjęcie, że jest to instytucja w sposób szczególny uregulowana w prawie handlowym i niewykazująca istotnych elementów umowy sprzedaży z art. 535 k.c.

Organy potwierdzają

Stanowisko NSA należy uznać za trafne. Przychylają się do niego także organy podatkowe. Izba Skarbowa w Warszawie w interpretacji z 19 kwietnia ?2010 r. (IPPB2/4310-3/10-2/MZ) stwierdziła: „Należy stwierdzić, iż przymusowy wykup akcji nie podlega opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych. A zatem bezprzedmiotowe jest rozpatrywanie powyższej czynności pod kątem art. 4 pkt 1 ustawy ?o podatku od czynności cywilnoprawnych, dotyczącego, na kim ciąży obowiązek podatkowy przy umowie sprzedaży". Należy wyjaśnić, że wnioskodawca spytał, czy na podstawie art. 4 pkt 1 ustawy o PCC, ?w wyniku podjęcia uchwały ?o przymusowym wykupie akcji u spółki nie powstanie obowiązek podatkowy w podatku od czynności cywilnoprawnych ?w związku z faktem, iż obowiązek podatkowy powstanie ?u akcjonariusza większościowego, jako nabywcy akcji. Zdaniem wnioskodawcy, w analizowanej sprawie przymusowy wykup ?w ogóle nie podlegał opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych, ponieważ czynność ta nie jest umową sprzedaży. W dalszej kolejności wnioskodawca słusznie argumentował, że dopiero po uiszczeniu owej „całej ceny wykupu" zarząd spółki przenosi akcje na akcjonariuszy – nabywców. Akcjonariusze, którzy mają nabyć akcje i którzy głosowali za uchwałą, odpowiadają solidarnie wobec spółki, a nie wobec „wypychanych" akcjonariuszy za spłacenie całej sumy wykupu. Przeniesienie na nabywców akcji wspólnika mniejszościowego (albo dokumentu akcyjnego wystawionego w miejsce akcji unieważnionej) następuje po uiszczeniu spółce przez tych większościowych akcjonariuszy całej ceny wykupu. Poszczególne wpłaty są czynnościami technicznymi, mającymi wpływ wyłącznie na skuteczność uchwały walnego zgromadzenia. Momentu ostatniej wpłaty nie można jednak utożsamiać z „chwilą dokonania czynności cywilnoprawnej" w rozumieniu art. 3 ust. 1 pkt 1 ustawy o PCC. Tym momentem nie będzie również wypłacenie przez spółkę należności za zbyte (albo unieważnione) akcje akcjonariuszom mniejszościowym, chociażby z tego powodu, że utracili oni uprawnienia z akcji wcześniej, tzn. po uiszczeniu spółce całej ceny wykupu przez akcjonariuszy większościowych.

—Paulina Ledwoń

Zdaniem autorki:

Paulina ?Ledwoń, kancelaria Łatała ?i Wspólnicy sp.k.