Wyrok TSUE to nie jest opcja atomowa, ale chaos w sądach i tak spotęguje

W kwietniu 2025 roku rzecznik generalny Trybunału Sprawiedliwości UE, Dean Spielmann wydał opinię, z której wynikało, że sąd niższego rzędu może uznać orzeczenie Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych za niebyłe (bo nie spełnia wymogu niezawisłego i bezstronnego sądu ustanowionego na mocy ustawy). Wówczas można było mieć nadzieję, że do czasu wydania ostatecznego rozstrzygnięcia, polski ustawodawca rozwiąże problem tzw. neosędziów i zaoszczędzi obywatelom kłopotów. Tak się jednak nie stało.

Projekt o przywróceniu ładu konstrukcyjnego w sądownictwie nie wyszedł nawet z resortu sprawiedliwości, a tymczasem TSUE zdążył już wydać wyrok (sygn. akt C-225/22).

Co orzekł TSUE?

Eksperci są zgodni, że czwartkowe orzeczenie TSUE potwierdza dotychczasową linię orzeczniczą tego sądu i stanowi niejako postawienie kropki nad „i”.

– Walor obecnego rozstrzygnięcia polega na doprecyzowaniu konsekwencji, które wynikają z kwalifikacji tego organu jako „nie – sądu”. TSUE stwierdza wyraźnie, że orzeczenia wydawane przez wadliwie obsadzony skład sędziowski, złożony, tak jak w tym przypadku, z osób powołanych w nieprawidłowej procedurze (naruszającej prawo unijne, jak i krajowe), nie wywołują wiążących skutków prawnych. Wobec tego powinno być pominięte przez sąd niższej instancji – tłumaczy prof. Marek Safjan, były sędzia TSUE.

Czytaj więcej

Sądy i trybunały

TSUE wydał ważny wyrok w sprawie tzw. neo-sędziów i Izby Kontroli Nadzwyczajnej

Sąd niższej instancji może badać prawidłowość powołania sędziów zasiadających w składzie orzekają...

– Jest to oczywista i logiczna konsekwencja zasady pierwszeństwa prawa unijnego, z której wynika, że bez znaczenia jest fakt formalnego obowiązywania normy krajowej, nieusuniętej z systemu, stanowiącej podstawę funkcjonowania sądu nieprawidłowo obsadzonego – dodaje prof. Safjan.

Warto dodać, że TSUE orzekł, że orzeczenie należy uznać za niebyłe, „gdy taka konsekwencja jest z punktu widzenia danej sytuacji procesowej nieodzowna dla zagwarantowania pierwszeństwa prawa Unii”.

Czy oznacza, że można pomijać wszystkie orzeczenia neosędziów?

– Wiele pochopnych komentarzy wskazuje automatyzm i „totalność” konsekwencji czwartkowego wyroku TSUE. Otóż tak nie jest. W samej rzeczy będzie miał on specyficzny i ograniczony zakres zastosowania. Po pierwsze, tylko wtedy, jeśli w grę wchodzi zastosowanie prawa UE. A są obszary własne prawa krajowego, jak prawo karne (leżące w kompetencji Izby Karnej SN) czy kwestie dotyczące stwierdzenia ważności wyborów, które leżą w obszarze IKNiSP  – wskazuje prof. Ireneusz Kamiński z Instytutu Nauk Prawnych PAN.

Po części potwierdza to prof. Maciej Taborowski – który w tej sprawie był pełnomocnikiem polskiego rządu - zaznaczając, że orzeczenie odnosi się do spraw z elementem prawa unijnego (w przeciwnym wypadku Trybunał wykroczyłby poza swoje kompetencje). Jego zdaniem jednak pomimo tego zastrzeżenia „siła rażenia” orzeczenia wcale nie będzie aż tak ograniczona.

– Wystarczy wskazać, że w kompetencji IKNiSP SN leżą np. sprawy regulacyjne dotyczące dyrektyw telekomunikacyjnych czy postępowania z prawa konkurencji. Także sprawy karne mają bardzo często element unijny, jest to dziedzina coraz bardziej objęta harmonizacją. Do tego dochodzą wszystkie sprawy frankowe, które sprowadzają się przecież do badania zgodności zapisów umów kredytowych z przepisami prawa unijnego. Zatem spraw z elementem unijnym jest tak dużo, że trudno jest w jednoznaczny sposób określić skalę problemów – mówi prof. Taborowski.

Czytaj więcej

Sądy i trybunały

Alarmująca opinia rzecznika TSUE ws. neosędziów. Czeka nas armagedon

Być może TSUE w przyszłym wyroku weźmie pod uwagę sposób, w jaki polski ustawodawca zamierza rozw...

Jak dodaje, choć w rozpatrywanej sprawie wprost chodziło o IKNiSP SN (podczas gdy np. sprawy frankowe to domena Izby Cywilnej) to z poprzednich orzeczeń TSUE na temat statusu sędziów SN powołanych przez KRS po 2018 r. wynika, że także najnowszy wyrok ma zastosowanie do wszystkich „neosędziów” SN.

Warto choćby przypomnieć, że TSUE odmówił w przeszłości odpowiedzi na pytanie prawne skierowane przez „neosędziów” Izby Cywilnej, stwierdzając, że organ pytający nie jest sądem, a zatem zadane pytanie należy potraktować jako niedopuszczalne.

Prof. Ireneusz Kamiński zwraca jednak uwagę, że w myśl wyroku sama obecność w składzie choćby jednego wadliwie powołanego sędziego, to za mało, by sąd niższej instancji z automatu mógł pominąć wydany wyrok czy postanowienie SN.

– Jest to możliwe tylko wtedy, gdy będzie to niezbędne w celu zapewnienia pierwszeństwa prawu UE. Oznacza to, że jeśli wyrok sądu ostatniej instancji nie narusza materialnego prawa UE, albo np. uchyla wyrok niższej instancji ze względu na niezgodność z prawem UE, nie ma podstawy w prawie UE do zakwestionowania takiego wyroku sądu ostatniej instancji ze względu na „instytucjonalną wadę” tego ostatniego – dodaje ekspert.

Innego zdania jest prof. Maciej Taborowski, który wskazuje, że w sprawie rozstrzyganej przez TSUE, jak stwierdził sam TSUE, nie było innego elementu unijnego, niż ten dotyczący składu sądu na tle art. 19 TUE. Oznacza to, że elementem unijnym jest właśnie ta okoliczność – sędzia i sąd, którzy potencjalnie stosują prawo UE, są objęci art. 19 TUE i to wystarcza, by odpowiedzieć na pytania prejudycjalne, jak i dla zastosowania zasady pierwszeństwa. Jedyną kwestią, która jest w takim wypadku do ustalenia jest to, czy dany organ spełnia wymogi niezależnego i niezawisłego sądu w świetle art. 19 ust. 1 akapit 2 TUE.

Co ze sprawami frankowymi?

Zdaniem mec. Mikołaja Rusińskiego, specjalizującego się w sprawach frankowych, frankowicze nie powinni obawiać się masowego uznawania, korzystnych dla nich wyroków, za niebyłe.

– Orzeczenia te są bowiem urzeczywistnieniem wysokiego standardu ochrony konsumenta wynikającego z unijnej Dyrektywy 93/13. Poza tym do upadku wyroku nie wystarczy nawet sama hipotetyczna wadliwość powołania sędziego i zagrożenie dla prymatu prawa unijnego, ale też nieodzowność takiego rozwiązania. Co więcej, TSUE wyraźnie zaznaczył, że zawsze należy patrzeć na daną, konkretną sytuację procesową. Ogranicza to praktyczny wymiar tego orzeczenia do sytuacji naprawdę wyjątkowych, wymagających „opcji atomowej” – argumentuje mec. Rusiński.

Jednocześnie jednak orzeczenie może być korzystne dla frankowiczów. 
– Spodziewam się podejmowania prób podważenia tych wyroków wydanych przez tzw. „neosędziów”, które stoją w sprzeczności z dyrektywą i orzecznictwem TSUE, np. poprzez częściowe utrzymanie umowy kredytu frankowego w mocy – wskazuje prawnik.

Z kolei prof. Marek Safjan stoi na stanowisku, że z zastrzeżenia uczynionego w treści orzeczenia TSUE, w kwestii konieczności pominięcia regulacji krajowej, „jeżeli to jest niezbędne dla zapewnienia pierwszeństwa prawa unijnego”, nie wynika, że orzeczenie wywołuje skutek tylko w sprawach, w których zastosowanie mają unijne przepisy.  Jego zdaniem chodzi o zapewnienie zgodności z art. 19 ust. 1 akapit 2  TUE w związku z art. 47 Karty Praw Podstawowych.

– Przepis ten wyrażający standard sądu niezależnego i niezawisłego znajduje zastosowanie w odniesieniu do każdego organu sądowego w państwie członkowskim, który może rozstrzygać o stosowaniu prawa europejskiego (tak jest w tym przypadku), a zatem musi być zachowany niezależnie od tego, czy przedmiotem postępowania w konkretnej sprawie jest zagadnienie prawa europejskiego – tłumaczy prof. Safjan.

Podobnie na to patrzy sędzia Krystian Markiewicz, przewodniczący Komisji Kodyfikacyjnej Ustroju Sądownictwa i Prokuratury.  – W przeciwnym razie doprowadzilibyśmy do paradoksalnej sytuacji, w której ta sama osoba, nawet w ramach jednej wokandy, nie jest sądem, jeśli stosuje przepisy prawa unijnego, ale już posiada ten walor, gdy stosuje wyłącznie prawo krajowe. A co gdy sąd miałby rozstrzygnąć trzy roszczenia połączone do wspólnego rozpoznania, w których np. jedno nie opierałoby się na przepisach unijnych? – pyta sędzia Markiewicz.

Także prof. Maciej Taborowski uważa, że najnowszy wyrok każe na nowo spojrzeć na sprawy, które merytorycznie mają charakter czysto wewnętrzny. Kwestie dotyczące statusu sędziego i sądu wystarczają bowiem, by zastosowanie znalazł art. 19 TUE, a sprawa przez to staje się sprawą unijną.

Czytaj więcej

Opinie Prawne

Ewa Szadkowska: Tę opinię rzecznika TSUE Adam Bodnar musi uważnie przeczytać

Upowszechnienie się w Polsce koncepcji „nieistniejącego wyroku” może wywołać nieprawdopodobny cha...

Czy wyroki neosędziów sądów powszechnych też mogą być pomijane?

Zdaniem prof. Macieja Taborowskiego, w tym przypadku sprawa jest bardziej skomplikowana.  – Nie ma jeszcze orzeczenia TSUE wprost kwestionującego status sędziów sądów powszechnych powołanych z udziałem wadliwie utworzonej KRS. Ale już Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku pilotażowym Wałęsa przeciwko Polsce stwierdził, że problem KRS stanowi wadę systemową przekładającą się na wadliwość powołań sędziów sądów powszechnych, administracyjnych i wojskowych – zaznacza prof. Taborowski. 

Jego zdaniem mechanizm przewidziany w czwartkowym wyroku TSUE, mógłby być zastosowany w stosunku do neosędziów z sądów powszechnych, lecz jest to możliwe dopiero po stwierdzeniu, że sąd powszechny nie spełnia wymogów niezależności wskazanych w art. 19 ust. 1 akapit 2 TUE. Wobec braku jednoznacznej wypowiedzi TSUE w tym względzie, inaczej, niż w przypadku IKNiSP, sądy polskie będą musiały w tym względzie podjąć samodzielną decyzję, tj. czy wady w procesie nominacyjnym i ich natężenie były tego rodzaju, że, podobnie, jak w przypadku SN, nie możemy mówić o niezależnym sądzie.

Czytaj więcej

Sądy i trybunały

Minister Żurek po wyroku TSUE: neosędziowie będą płacić z własnej kieszeni

Ci, którzy zakładają togi, wiedząc, że nie są sądem i za nich Polska płaci odszkodowania, będą mu...

– W przypadku SN intensywność takich naruszeń była większa i dodatkowo mamy jednoznaczne rozstrzygnięcia o charakterze generalnym ze strony TSUE i ETPC. Natomiast nie można wykluczyć, że niektórzy sędziowie krajowi w ramach swojej niezawisłości orzeczniczej stwierdzą że już sam fakt nominacji przez wadliwie ukształtowaną KRS wystarczy do zakwestionowania statusu i pominięcia orzeczenia sądu powszechnego – przewiduje ekspert.

Zresztą nie tylko sędziowie, bo zgodnie z zasadą pierwszeństwa prawa UE, do wykonania wyroku zobowiązany jest każdy organ władzy publicznej.

– Każdy prokurator jako strażnik praworządności powinien w każdej sprawie, w której orzeka sędzia powołany do pełnienia urzędu na wniosek tzw. neo-KRS, powinien rozważyć taką procesową aktywność, która zapewni rzeczywistą realizację konstytucyjnego prawa każdego uczestnika postępowania sądowego do wydania orzeczenia niezależnego, bezstronnego i niezawisłego. A także do odpowiedniego ukształtowania ustroju i pozycji organów orzekających w danej sprawie – mówi z kolei prokurator Robert Kmieciak, prezes stowarzyszenia Lex Super Omnia.  – Wyrok TSUE bezdyskusyjnie ustala, że wystarczy jeden członek składu powołanego na wniosek niekonstytucyjnego organu (neo-KRS), by pozbawić skład statusu sądu. W mojej ocenie to bez znaczenia, że wyrok TSUE odnosi się do składów sądów wyższej instancji i należy go stosować w każdej sądowej instancji – dodaje prok. Kmieciak.

Jak przypomina, Lex Super Omnia wielokrotnie podkreślało, że orzeczenia, w których brał udział sędzia powołany do pełnienia urzędu przez neo-KRS, są dotknięte bezwzględną wadą (nienależyta obsada sądu w rozumieniu art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k. albo sprzeczność składu sądu z przepisami prawa w rozumieniu art. 379 pkt 4 k.p.c.) i jako takie powinny być bez zwłoki zaskarżane, albowiem wymagają uchylenia.