Instrumenty finansowe: więcej ujawnień w sprawozdaniach za 2018 r.

Sprawozdania za rok 2018 będą zwieńczeniem prac wdrożeniowych MSSF 9 „Instrumenty finansowe", które dla wielu spółek, również tych spoza sektora finansowego, stanowiły istotne wyzwanie operacyjne. Poza nowymi regulacjami w obszarze klasyfikacji i wyceny instrumentów finansowych, utraty wartości aktywów finansowych i innych ekspozycji na ryzyko kredytowe oraz rachunkowości zabezpieczeń, MSSF 9 znowelizował w znaczący sposób MSSF 7 „Instrumenty finansowe – ujawnianie informacji", rozszerzając istotnie zakres wymaganych ujawnień w obszarze instrumentów finansowych. Nowelizacja MSSF 7 oznacza konieczność modyfikacji dotychczasowej formy i zawartości sprawozdań finansowych. Dla wielu spółek może to być wyzwaniem z punktu widzenia dostępności danych. W przypadku spółek z sektora finansowego pełne wdrożenie nowych regulacji niejednokrotnie wymagało kompleksowej transformacji systemów księgowych oraz wprowadzenia zmian w hurtowniach danych.

Czytaj też:

Czy zmiany w MSSF 9 będą mieć wpływ na sprawozdania finansowe

MSSF 9 „Instrumenty finansowe" - podsumowanie pierwszego półrocza obowiązywania

Znaczenie profesjonalnego osądu

Rozszerzenie wymogów w obszarze ujawnień jest w dużej mierze związane z charakterem MSSF 9, który pozostawia jednostkom relatywnie dużą swobodę w kształtowaniu polityk rachunkowości, wymagając jednocześnie w wielu obszarach zastosowania profesjonalnego osądu. W związku z tym, szeroki zakres ujawnień, zarówno o charakterze jakościowym, jak i ilościowym, ma na celu dostarczenie odbiorcom sprawozdań informacji, które umożliwią zrozumienie sytuacji finansowej spółki w kontekście instrumentów finansowych, jak również związaną z nimi ekspozycją na ryzyko oraz podejściem do zarządzania tym ryzykiem. Zakres wymaganych ujawnień może się różnić pomiędzy spółkami, zależy on bowiem od stopnia, w jakim dana jednostka wykorzystuje instrumenty finansowe oraz związanej z tym ekspozycją na ryzyko.

Z perspektywy MSSF 7 sprawozdania za rok 2018 będą szczególne, ze względu na wymagane ujawnienia, które mają zastosowanie wyłącznie dla okresów rocznych, w których MSSF 9 obowiązuje po raz pierwszy. Szczegółowe ujawnienia mają za zadanie umożliwić odbiorcom ocenę charakteru i istotności zmian wynikających z nowych regulacji. Dodatkowo, zwiększają one porównywalność sprawozdania z danymi finansowymi za poprzedni okres, co kompensuje brak obowiązku przekształcania danych porównawczych przy wdrożeniu MSSF 9. W szczególności MSSF 7 wymaga ujawnienia opisu sposobu zastosowania nowych kryteriów klasyfikacji aktywów finansowych, a także prezentacji dotychczasowych oraz nowych kategorii wyceny dla każdej klasy aktywów oraz odpowiadających im wartości bilansowych.

Sprawozdania za rok 2018 powinny odzwierciedlić również skutki wdrożenia nowego modelu utraty wartości, między innymi poprzez wymóg przedstawienia zmian w saldzie odpisów na dzień przejścia na MSSF 9. Nowa koncepcja oczekiwanej straty kredytowej, która obejmuje aktywa finansowe, zaklasyfikowane jako wyceniane w zamortyzowanym koszcie oraz wartości godziwej przez inne całkowite dochody (inne niż inwestycje w instrumenty kapitałowe), wymaga kalkulacji odpisów również dla ekspozycji, dla których przesłanka utraty wartości nie jest spełniona. W praktyce oznacza to konieczność tworzenia odpowiedniego odpisu od pierwszego dnia ujęcia składnika aktywów finansowych. Nowy standard może więc wpłynąć na sprawozdanie finansowe na pierwszy dzień zastosowania nawet w przypadku, gdy metoda wyceny aktywów finansowych nie ulegnie zmianie.

Przykład

Aktywa finansowe, które były zaklasyfikowane zgodnie z MSR 39 jako pożyczki i należności mogą być w dalszym ciągu wyceniane w zamortyzowanym koszcie, pod warunkiem spełnienia kryteriów klasyfikacyjnych określonych przez MSSF 9. W większości przypadków ich wartość bilansowa zmieni się na moment wdrożenia standardu, pomimo kontynuacji wyceny w zamortyzowanym koszcie – różnica będzie wynikała z odpisu (z tytułu utraty wartości) skalkulowanego na nowych zasadach.

Zmiany w odpisach

Ujawnienia dotyczące odpisów z tytułu utraty wartości nie ograniczają się wyłącznie do pierwszego okresu rocznego, w którym obowiązuje MSSF 9. Rozpoczynając od sprawozdań za 2018 rok, jednostki mają obowiązek prezentacji w formie tabelarycznej uzgodnienia sald odpisów z bilansu otwarcia i bilansu zamknięcia, oddzielnie dla każdej klasy aktywów finansowych. Zmiany w odpisach powinny być przedstawione w podziale na koszyki (stages), determinowane przez poziom ryzyka kredytowego w odniesieniu do momentu początkowego ujęcia aktywów. W efekcie, odbiorcy będą mieli możliwość zrozumienia migracji ekspozycji pomiędzy poszczególnymi koszykami w danym okresie sprawozdawczym. Zmiana w odpisach wymaga odrębnego ujawnienia również dla grup ekspozycji, które podlegają odstępstwom od ogólnego modelu utraty wartości, mogą to być np.: niektóre należności handlowe i aktywa umowne oraz aktywa finansowe z utratą wartości stwierdzoną na moment początkowego ujęcia. Dodatkowe ujawnienia związane z odpisami są wymagane również w przypadku wystąpienia w danym okresie modyfikacji aktywów finansowych, które nie skutkują ich wyłączeniem z bilansu. Nowe wymogi wynikają bezpośrednio z faktu wprowadzenia przez MSSF 9 jednoznacznych wytycznych w zakresie ujęcia księgowego tego typu modyfikacji – nakazują one rekalkulację wartości bilansowej brutto dla modyfikowanego składnika aktywów i rozpoznanie wyniku na modyfikacji, przy zachowaniu oryginalnej efektywnej stopy procentowej.

Element ryzyka kredytowego

Informacje dotyczące odpisów z tytułu utraty wartości osadzone są w szerszym kontekście wymogów ujawnień w obszarze ryzyka kredytowego, które zostały w sposób istotny rozszerzone przez nowy standard. Nacisk na aspekty związane z ryzykiem kredytowym wynika poniekąd z samej filozofii MSSF 9, którego geneza nierozerwalnie związana jest z krytyką poprzedniego podejścia do raportowania utraty wartości aktywów finansowych. Słabości poprzedniego standardu zostały w szczególny sposób uwidocznione w czasie trwania globalnego kryzysu finansowego, co podkreślano stwierdzeniem „too little, too late" – odpisy, zdaniem krytyków, były ujmowane w zbyt niskich kwotach i zbyt późno, nie antycypując przyszłych strat. Odejście od raportowania strat kredytowych w momencie ich poniesienia, tj. w momencie wystąpienia obiektywnej przesłanki utraty wartości, stanowi odpowiedź na te zarzuty. Jednocześnie, rozszerzenie katalogu wymaganych ujawnień ma na celu dostarczenie kompletnego obrazu polityki zarządzania ryzykiem kredytowym. Noty do sprawozdań powinny w szczególności zawierać przyjętą przez spółkę definicję niewypłacalności, kryteria rozpoznania utraty wartości i istotnego wzrostu ryzyka kredytowego, a także opis założeń i szacunków wykorzystanych do kalkulacji odpisów, czyli elementy, które mają charakter uznaniowy.

Alternatywne podejście

MSSF 7 wprowadza również wymóg ujawnień w odniesieniu do opcji wyceny aktywów finansowych, stanowiących alternatywę do metod wyceny wynikających z ogólnych kryteriów klasyfikacji. MSSF 9 dopuszcza dwa przypadki alternatywnego podejścia.

? Pierwszy z nich to możliwość zastosowania wyceny w wartości godziwej przez wynik finansowy w odniesieniu do aktywów finansowych, które w innym przypadku byłyby zaklasyfikowane jako wyceniane w zamortyzowanym koszcie lub wartości godziwej przez inne całkowite dochody – dotyczy więc wyłącznie instrumentów dłużnych. Alternatywna opcja wyceny jest dostępna wyłącznie wtedy, gdy rozwiązanie to prowadzi do istotnej redukcji lub eliminacji tzw. niedopasowania księgowego.

Przykład

Wystąpienie niedopasowania może być efektem wykorzystania przez spółkę instrumentów pochodnych w celu zabezpieczenia ryzyka stopy procentowej, związanego z udzieloną pożyczką ujętą w bilansie w zamortyzowanym koszcie. Instrumenty pochodne są obowiązkowo wyceniane na dzień bilansowy do wartości godziwej, z odniesieniem skutków wyceny na wynik finansowy. W efekcie, w opisanym powyżej przypadku powstaje niespójność metod wyceny dwóch powiązanych ze sobą składników, co może być wyeliminowane poprzez zastosowanie alternatywnej opcji wyceny dla wspomnianej pożyczki.

? Druga opcja alternatywnej wyceny dopuszczona przez standard ma zastosowanie do inwestycji w instrumenty kapitałowe, tj. akcji i udziałów posiadanych przez spółkę, które są ujmowane zgodnie z MSSF 9 i nie są przeznaczone do obrotu. W ramach tej alternatywy, spółki prezentują na dzień bilansowy zmiany wartości godziwej aktywów w innych całkowitych dochodach, w odróżnieniu od standardowej metody wyceny dla instrumentów kapitałowych i pochodnych – wartości godziwej przez wynik finansowy. Zastosowanie tej opcji wyceny ogranicza zmienność wyniku finansowego, jednak spółki decydujące się na nią muszą pamiętać, że w momencie sprzedaży instrumentów objętych tą opcją, kwoty skumulowane w kapitałach nie podlegają reklasyfikacji do rachunku wyników. Uniemożliwia to ujęcie wyniku ze zbycia w rachunku zysków i strat.

Wspomniane wyżej alternatywne opcje wyceny mogą być zastosowane przez spółki w momencie początkowego ujęcia składnika aktywów decyzją o nieodwołalnym charakterze – zmiana metody wyceny w następnych okresach sprawozdawczych nie jest dozwolona. Zastosowanie opcji wyceny wiąże się z koniecznością ujawnienia dodatkowych informacji, zarówno o charakterze ilościowym, jak i jakościowym.

Co z rachunkowością zabezpieczeń

MSSF 9 zawiera również nowe przepisy regulujące rachunkowość zabezpieczeń, które charakteryzują się większą elastycznością w porównaniu do MSR 39. Spółki stosujące nowe zasady nie muszą już udowadniać istnienia „wysokiej skuteczności" powiązania zabezpieczającego, która zawiera się w sztywnym przedziale 80–125 proc. W zamian wprowadzono bardziej ogólną zasadę powiązania ekonomicznego. Ponadto, rozszerzony został katalog składników, które mogą kwalifikować się jako pozycje zabezpieczane oraz instrumenty zabezpieczające, co pozwala na lepsze odzwierciedlenie praktyk zarządzania ryzykiem w sprawozdaniach finansowych. Stosowanie nowych zasad nie jest jednak obowiązkowe. W dniu wdrożenia MSSF 9 spółki mają możliwość wyboru polityki rachunkowości, zgodnie z którą kontynuowane są reguły rachunkowości zabezpieczeń według MSR 39. Niezależnie od podjętej decyzji, spółki stosujące rachunkowość zabezpieczeń muszą dostosować swoje sprawozdania do nowych wymogów MSSF 7 – nowe, obszerne ujawnienia dotyczące rachunkowości zabezpieczeń obowiązują zarówno w przypadku kontynuacji stosowania MSR 39, jak i przejścia na MSSF 9.

Na ostatniej prostej

Zbliżający się termin publikacji sprawozdań za 2018 rok może być dla wielu spółek powodem do obaw – o ile wdrożono już większość wymogów MSSF 9, to w dalszym ciągu trwają prace przy projektowaniu nowych not, uwzględniających wymogi znowelizowanego MSSF 7. Na ostatniej prostej źródłem inspiracji przy wdrożeniu MSSF 7 mogą okazać się sprawozdania śródroczne za 2018 rok opublikowane przez największe spółki giełdowe. Co prawda pełen zakres ujawnień zgodnie z MSSF 7 dotyczy sprawozdań rocznych, jednak regulujący sprawozdawczość śródroczną MSR 34 wymaga przedstawienia istotnych zmian w politykach rachunkowości. Dotyczy to również przypadków wdrożenia nowego standardu. Wiele podmiotów, zwłaszcza w sektorze bankowym, zrealizowało ten wymóg, uwzględniając w swoich sprawozdaniach śródrocznych szeroki zakres ujawnień z MSSF 7. Cennym źródłem wiedzy mogą okazać się również sprawozdania roczne publikowane przez spółki, które skorzystały z możliwości wcześniejszego wdrożenia MSSF 9, a tym samym zmienionego MSSF 7, w latach wcześniejszych. Podmioty te należą jednak do mniejszości i w większości są zlokalizowane poza Europą. Przykładem wczesnego wdrożenia są linie lotnicze Qantas oraz National Australia Bank, które skorzystały z tej opcji i wdrożyły w minionych okresach sprawozdawczych standard AASB 9 – australijski odpowiednik MSSF 9. Należy pamiętać, że ostateczny format i treść sprawozdań za 2018 rok będzie w dużej mierze zależał od specyfiki samej spółki, tj. branży w jakiej funkcjonuje, sposobu wykorzystania oraz typu instrumentów finansowych, a także przyjętych polityk rachunkowości. Czynniki te wpłyną bowiem na faktyczny zakres ujawnień wymaganych przez MSSF 7. ?