- zbieg przepisów – ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo. Jednak w sytuacji gdy czyn wyczerpuje znamiona określone w dwóch albo więcej przepisach ustawy karnej, sąd skazuje za jedno przestępstwo na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów i wymierza karę na podstawie przepisu przewidującego najsurowszą karę, co nie stoi na przeszkodzie orzeczeniu innych środków przewidzianych w ustawie na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów;
- czyn ciągły – dwa lub więcej zachowań podjętych w krótkich odstępach czasu, w wykonaniu z góry powziętego zamiaru, uważa się za jeden czyn zabroniony; jeżeli przedmiotem zamachu jest dobro osobiste, warunkiem uznania wielości zachowań za jeden czyn zabroniony jest tożsamość pokrzywdzonego. Odpowiada jak za jeden czyn zabroniony wyczerpujący znamiona przestępstwa ten, kto w krótkich odstępach czasu, przy wykorzystaniu tej samej albo takiej samej sposobności lub w podobny sposób popełnia dwa lub więcej umyślnych wykroczeń przeciwko mieniu, jeżeli łączna wartość mienia uzasadnia odpowiedzialność za przestępstwo.
Formy popełnienia przestępstwa:
- zjawiskowe: sprawstwo, współsprawstwo, sprawstwo kierownicze, podżeganie, pomocnictwo;
- stadialne: zamiar, przygotowanie, usiłowanie, dokonanie;
- usiłowanie udolne – kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które nie następuje;
- usiłowanie nieudolne – sprawca nie uświadamia sobie, że dokonanie jest niemożliwe ze względu na: brak przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego albo użycie środka niewłaściwego, by doszło do przestępstwa;
- odstąpienie – nie podlega karze za usiłowanie, kto dobrowolnie odstąpił od dokonania lub zapobiegł skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego. Czynny żal – sąd może nadzwyczajnie złagodzić karę dla sprawcy, który dobrowolnie starał się zapobiec skutkowi będącemu znamieniem czynu zabronionego;
- przygotowanie zachodzi, gdy sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego podejmuje czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego dokonania, w szczególności wchodzi w porozumienie z inną osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera informacje albo sporządza plan działania. Przygotowanie jest karalne, gdy ustawa tak stanowi;
- odpowiada za sprawstwo ten, kto wykonuje czyn zabroniony sam lub wspólnie i w porozumieniu z inną osobą, także ten, kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę albo wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie, poleca jej wykonanie takiego czynu. Odpowiada za podżeganie, kto chcąc, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłaniania ją do tego. Odpowiada za pomocnictwo, kto w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, swoim zachowaniem ułatwia jego popełnienie, dostarcza narzędzie, środek przewozu, udziela rad lub informacji;
- nieakcesoryjność odpowiedzialności – każdy ze współdziałających w popełnieniu czynu zabronionego odpowiada w granicach swojej umyślności lub nieumyślności, niezależnie od odpowiedzialności pozostałych współdziałających;
- akcesoryjność odpowiedzialności – jeżeli czynu zabronionego tylko usiłowano dokonać, to podżegacz i pomocnik odpowiadają jak za usiłowanie. Jeżeli natomiast czynu nie usiłowano dokonać, to sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od niej;
- czynny żal:
1) skuteczny (nie podlega karze współdziałający, który dobrowolnie zapobiegł dokonaniu czynu zabronionego);
2) bezskuteczny (sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary dla współdziałającego, który starał się zapobiec dokonaniu czynu zabronionego);
- prowokacja – odpowiada jak za podżeganie, kto w celu skierowania przeciwko innej osobie postępowania karnego nakłania ją do popełnienia czynu zabronionego.
Okoliczności wyłączające przestępczość czynu:
- okoliczności wyłączające bezprawność (kontratypy): obrona konieczna, stan wyższej konieczności, działanie w ramach uprawnień bądź obowiązków, zgoda pokrzywdzonego, czynności lecznicze, karcenie małoletnich, uprawianie sportu, uzasadnione ryzyko, ostateczna potrzeba, zwyczaj, eksperyment: poznawczy, medyczny, techniczny, ekonomiczny;
- okoliczności wyłączające winę: niepoczytalność, błąd co do faktu, rozkaz przełożonego, usprawiedliwione błędne przekonanie o wyłączeniu bezprawności czynu;
- okoliczności wyłączające społeczną szkodliwość: znikoma społeczna szkodliwość czynu.
Wyłączenie odpowiedzialności karnej:
- obrona konieczna – nie popełnia przestępstwa, kto odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem. W razie przekroczenia granic obrony koniecznej, jeśli sprawca zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu, sąd może nadzwyczajnie złagodzić karę, a nawet od niej odstąpić. Nie podlega karze, kto przekracza granice obrony koniecznej pod wpływem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu. Nie podlega karze, kto przekracza granice obrony koniecznej, odpierając zamach polegający na wdarciu się do mieszkania, lokalu, domu albo na przylegający do nich ogrodzony teren lub odpierający zamach poprzedzony wdarciem się do tych miejsc, chyba że przekroczenie granic obrony koniecznej było rażące;
- stan wyższej konieczności – nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można było inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przedstawia wartość niższą od ratowanego. W razie przekroczenia granic stanu wyższej konieczności sąd może nadzwyczajnie złagodzić karę, a nawet odstąpić od jej wymierzenia;
- eksperyment – nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu przeprowadzenia eksperymentu: poznawczego, medycznego, technicznego, ekonomicznego, jeżeli spodziewana korzyść ma istotne znaczenie poznawcze, medyczne, ekonomiczne, a oczekiwanie jej osiągnięcia, celowość i sposób przeprowadzenia są zasadne zgodnie z aktualną wiedzą. Eksperyment jest niedopuszczalny bez zgody uczestnika poinformowanego o spodziewanych korzyściach i grożących ujemnych skutkach oraz prawdopodobieństwie ich wystąpienia, jak również o możliwości odstąpienia od udziału na każdym etapie;
- błąd co do znamion – nie popełnia przestępstwa, kto pozostaje w usprawiedliwionym błędzie co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego. Łagodniejszą odpowiedzialność ponosi sprawca, który dopuszcza się czynu w usprawiedliwionym błędnym przekonaniu, że zachodzi okoliczność stanowiąca znamię czynu zabronionego, od której taka łagodniejsza odpowiedzialność zależy;
- błąd co do okoliczności wyłączającej – nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionym błędnym przekonaniu, że zachodzi okoliczność wyłączająca bezprawność lub winę. Gdy błąd był nieusprawiedliwiony, sąd może nadzwyczajnie złagodzić karę;
- nieświadomość bezprawności – nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionej nieświadomości jego bezprawności;
- niepoczytalność – nie popełnia przestępstwa ten, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego, innego zakłócenia czynności psychicznych nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem;
- poczytalność ograniczona – w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona, co powoduje, że sąd może nadzwyczajnie złagodzić karę. Przepisów powyższych się nie stosuje, gdy sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości, odurzenia powodujący wyłączenie bądź ograniczenie poczytalności, które przewidywał lub mógł przewidzieć.
Kary:
- karami są:
1) grzywna,
2) ograniczenie wolności,
3) pozbawienie wolności,
4) 25 lat pozbawienia wolności,
5) dożywotnie pozbawienie wolności;
- grzywna – wymierzana jest w stawkach dziennych, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, liczba stawek wynosi od 10 do 540. Sąd może orzec grzywnę obok kary pozbawienia wolności, jeżeli sprawca dopuścił się czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub gdy ją osiągnął. Ustalając wysokość stawki dziennej, sąd bierze pod uwagę: dochody sprawcy, warunki osobiste, rodzinne, stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe. Stawka dzienna wynosi od 10 zł do 2000 zł;
- ograniczenie wolności – jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, kara ta trwa najkrócej miesiąc, najdłużej 2 lata (wymierza się ją w miesiącach i latach). Kara ograniczenia wolności polega na: obowiązku wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne lub potrąceniu od 10 do 25 proc. wynagrodzenia za pracę w stosunku miesięcznym na cel społeczny wskazany przez sąd. W czasie jej odbywania skazany nie może bez zgody sądu zmienić miejsca stałego pobytu i ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary;
- nieodpłatna, kontrolowana praca na cele społeczne jest wykonywana w wymiarze od 20 do 40 godzin w stosunku miesięcznym. Natomiast potrącenie wynagrodzenia za pracę może być orzeczone wobec osoby zatrudnionej, a zarazem w okresie, na jaki zostało orzeczone, skazany nie może rozwiązać bez zgody sądu stosunku pracy;
- pozbawienie wolności – kara ta trwa od miesiąca do 15 lat, wymierza się ją w miesiącach i latach. Gdy ustawa przewiduje zagrożenie karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą ośmiu lat, można zamiast tej kary orzec grzywnę albo karę ograniczenia wolności w postaci obowiązku wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne lub potrącenia od 10 do 25 proc. wynagrodzenia za pracę w stosunku miesięcznym na cel społeczny wskazany przez sąd. Poza tym w sprawie o występek zagrożony karą pozbawienia wolności, niezależnie od dolnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego w ustawie za dany czyn, sąd może orzec jednocześnie karę pozbawienia wolności w wymiarze nieprzekraczającym trzech miesięcy, a jeżeli górna granica ustawowego zagrożenia wynosi przynajmniej dziesięć lat – sześć miesięcy, oraz karę ograniczenia wolności do lat dwóch. W takiej sytuacji w pierwszej kolejności wykonuje się karę pozbawienia wolności, chyba że ustawa stanowi inaczej;
- kara nadzwyczajnie obostrzona (górna granica) nie może przekraczać 810 stawek dziennych grzywny, dwóch lat ograniczenia wolności albo 20 lat pozbawienia wolności. Jeżeli ustawa przewiduje obniżenie górnej granicy ustawowego zagrożenia, kara wymierzona za przestępstwo w postaci dożywotniego pozbawienia wolności nie może przekroczyć 25 lat, a za przestępstwo zagrożone karą 25 lat pozbawienia wolności nie może przekroczyć 20 lat.
Środki karne
- katalog środków karnych:
pozbawienie praw publicznych (od roku do dziesięciu lat),
zakaz zajmowania określonego stanowiska lub wykonywania określonego zawodu albo prowadzenia określonej działalności gospodarczej (od roku do 15 lat),
zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich (od roku do 15 lat),
zakaz przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu (od roku do 15 lat),
zakaz wstępu na imprezę masową (od dwóch do sześciu lat),
zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych (od roku do dziesięciu lat),
nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (od roku do dziesięciu lat),
zakaz prowadzenia pojazdów (od roku do 15 lat),
świadczenie pieniężne,
podanie wyroku do publicznej wiadomości;
- pozbawienie praw publicznych: utrata czynnego albo biernego prawa wyborczego do organów publicznych, samorządu terytorialnego i zawodowego, utrata prawa do sprawowania wymiaru sprawiedliwości, utrata stopnia wojskowego i powrót do stopnia szeregowego, utrata orderów, tytułów honorowych i niemożliwość ich nabycia w trakcie stosowania tego środka karnego. Sąd może orzec ten środek w razie skazania na karę pozbawienia wolności od trzech lat za przestępstwo popełnione w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie;
- zakaz zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu sąd może orzec, jeżeli sprawca nadużył przy popełnieniu przestępstwa stanowiska lub zawodu albo okazał, że dalsze zajmowanie stanowiska zagraża istotnym dobrom chronionym prawem. Sąd może orzec zakaz zajmowania wszelkich lub określonych stanowisk, wykonywania wszelkich lub określonych zawodów albo działalności, związanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub z opieką nad nimi na czas określony albo dożywotnio w razie skazania na karę pozbawienia wolności za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu na szkodę małoletniego. Sąd orzeka zakaz zajmowania wszelkich lub określonych stanowisk, wykonywania wszelkich lub określonych zawodów albo działalności, związanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub z opieką nad nimi na czas określony albo dożywotnio w razie skazania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego. Sąd może orzec zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej w razie skazania za przestępstwo popełnione w związku z prowadzeniem takiej działalności, jeżeli dalsze jej prowadzenie zagraża istotnym dobrom chronionym prawem;
- zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, edukacją, leczeniem lub opieką nad małoletnimi sąd może orzec na czas określony albo dożywotnio, w razie skazania na karę pozbawienia wolności za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego oraz w razie skazania na karę pozbawienia wolności za umyślne przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu na szkodę małoletniego. Sąd orzeka dożywotnio powyższy zakaz w razie ponownego skazania sprawcy w warunkach określonych w tym przepisie;
- zakaz przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania bez zgody sądu określonego miejsca pobytu, oraz nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym sąd może orzec w razie skazania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego albo inne przestępstwo przeciwko wolności i za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy (m.in. przemocy przeciwko osobie najbliższej). W razie orzeczenia nakazu okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym za przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności oraz przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece sąd orzeka na ten sam okres zakaz zbliżania się do pokrzywdzonego. Orzekając zakaz zbliżania się do określonych osób, sąd wskazuje odległość od osób chronionych, którą skazany obowiązany jest zachować. Natomiast orzekając nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, sąd określa termin jego wykonania;
- zakaz wstępu na imprezę masową sąd może orzec (a w przypadkach wskazanych w ustawie orzeka), jeżeli przestępstwo zostało popełnione w związku z taką imprezą albo w razie skazania za występek o charakterze chuligańskim, a zachowanie sprawcy wskazuje, że jego udział w imprezach masowych zagraża dobrom chronionym prawem. Orzekając zakaz wstępu na imprezę masową za czyn popełniony w związku z masową imprezą sportową, sąd może orzec obowiązek przebywania skazanego w czasie trwania niektórych imprez masowych objętych zakazem w miejscu stałego pobytu lub w innym wyznaczonym miejscu, z zastosowaniem systemu dozoru elektronicznego. W szczególnie uzasadnionych wypadkach sąd może orzec, że po upływie okresu, na który orzeczono ten obowiązek, skazany będzie obowiązany do stawiennictwa w czasie trwania niektórych imprez w jednostce organizacyjnej policji albo w miejscu określonym przez właściwego, ze względu na miejsce zamieszkania skazanego, komendanta powiatowego, rejonowego, miejskiego policji;
- zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych nie obejmuje uczestnictwa w loteriach promocyjnych. Sąd może orzec ten zakaz w razie skazania za przestępstwo popełnione w związku z urządzaniem gier hazardowych lub udziałem w nich;
- zakaz prowadzenia pojazdów sąd może orzec w razie skazania osoby uczestniczącej w ruchu za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji (w szczególności, jeżeli prowadzenie pojazdu przez tę osobę zagraża bezpieczeństwu w komunikacji). Sąd orzeka zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych w razie skazania za przestępstwo ucieczki przed pościgiem prowadzonym przez osobę uprawnioną do kontroli ruchu drogowego lub prowadzenia pojazdu mechanicznego bez uprawnień albo przestępstwo naruszenia zakazu sądowego, jeżeli czyn sprawcy polegał na niezastosowaniu się do zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych. Sąd orzeka, na okres nie krótszy niż trzy lata, zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów lub określonego rodzaju, jeżeli sprawca w czasie popełnienia przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji był w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego albo zbiegł z miejsca katastrofy bądź wypadku. Sąd orzeka zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych dożywotnio w razie popełnienia przestępstwa polegającego na prowadzeniu pojazdu mechanicznego w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym w stanie nietrzeźwości (pod wpływem środka odurzającego) w okresie obowiązywania zakazu prowadzenia tych pojazdów albo jeżeli sprawca w czasie popełnienia przestępstwa katastrofy, której następstwem jest śmierć innej osoby lub ciężki uszczerbek na jej zdrowiu, albo wypadku ze skutkiem śmiertelnym był w stanie nietrzeźwości bądź pod wpływem środków odurzających lub zbiegł z miejsca zdarzenia (chyba że zachodzi wyjątkowy wypadek, uzasadniony szczególnymi okolicznościami). Sąd orzeka zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych dożywotnio w razie ponownego skazania osoby prowadzącej pojazd w warunkach określonych powyżej;
- pozbawienie praw publicznych, zakazy i nakaz obowiązują od uprawomocnienia się orzeczenia. Okres, na który orzeczono zakazy, nie biegnie w czasie odbywania kary pozbawienia wolności, chociażby orzeczonej za inne przestępstwo. Natomiast okres, na który orzeczono pozbawienie praw publicznych za dane przestępstwo, nie biegnie w czasie odbywania kary pozbawienia wolności za to przestępstwo;
- świadczenie pieniężne na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej sąd może orzec, odstępując od wymierzenia kary, a także w wypadkach wskazanych w ustawie. Wysokość tego świadczenia nie może przekroczyć 60 tys. zł;
- podanie wyroku do publicznej wiadomości w określony sposób sąd może orzec, jeśli uzna to za celowe, w szczególności ze względu na społeczne oddziaływanie skazania, o ile nie narusza to interesu pokrzywdzonego;
- zawiadomienie właściwego sądu rodzinnego – gdy sąd uzna za celowe orzeczenie pozbawienia albo ograniczenia praw rodzicielskich lub opiekuńczych w razie popełnienia przestępstwa na szkodę małoletniego bądź we współdziałaniu z nim.
Z czego najlepiej się uczyć
M. Stepaniuk, Aplikacja radcowska. Pytania, odpowiedzi, tabele, wyd. 2019
M. Stepaniuk, Aplikacja adwokacka. Pytania, odpowiedzi, tabele, wyd. 2019
A. Heliosz, Aplikacja od ogółu do szczegółu. Akty normatywne w pigułce, wyd. 2019
A. Heliosz, Aplikacja od ogółu do szczegółu. Ustawy dodatkowe – Aplikacja komornicza i notarialna, wyd. 2019
Teksty ustaw. Egzaminy. Aplikacje radcowska i adwokacka. Tom 1 i 2, wyd. 2019
A. Malinowski, G. Dąbrowski, Egzaminy wstępne na aplikacje prawnicze. Testy, komentarze, wyd. 2019
K. Czajkowska-Matosiuk, Aplikacje prawnicze w pytaniach i odpowiedziach. Tom 1 i 2, wyd. 2019
