Czek - wygodna forma zapłaty dla firmy

Wielu przedsiębiorców w rozliczeniach ze swoimi kontrahentami nadal korzysta z czeku. Jest on przede wszystkim środkiem zapłaty. Wręczany jest zamiast pieniędzy przy zakupie towarów lub usług. Czek jest papierem wartościowym. Stanowi pisemne zlecenie bezwzględnego wypłacenia określonej kwoty wydane bankowi przez posiadacza rachunku bankowego.

Jakie elementy dokumentu

Wystawca czeku nazywany jest trasantem. Może nim być każda osoba fizyczna lub prawna posiadająca rachunek bankowy. Trasatem czeku jest natomiast bank, który prowadzi rachunek trasanta. Remitentem tego papieru wartościowego jest z kolei osoba fizyczna lub prawna, na którą czek wystawiono. Może być on wystawiony na określoną osobę – czek imienny lub na okaziciela.

Przedsiębiorcy posługujący się czekami lub otrzymujący je powinni pamiętać o tym, że dokument ten musi mieć ściśle określoną treść. Czek musi zawierać: nazwę „czek" w samym tekście dokumentu, w języku, w jakim go wystawiono. Powinno się na nim znaleźć także polecenie bezwarunkowe zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej, nazwisko osoby, która ma zapłacić (trasata), oznaczenie miejsca płatności, daty i miejsca wystawienia oraz podpis wystawcy. Podpis ten musi być zgodny z kartą wzoru podpisów złożoną w banku. W przypadku niezgodności bank może odmówić realizacji czeku.

Gdy brakuje na rachunku

Czek, w odróżnieniu od weksla, jest przede wszystkim narzędziem zapłaty, podczas gdy weksel jest głównie źródłem kredytu. Z tego też względu, m.in. dla zabezpieczenia prawidłowego obrotu gospodarczego, bardzo ważne jest, aby wystawiane czeki miały pokrycie w pieniądzach.

Przedsiębiorcy posługujący się czekami lub otrzymujący je powinni pamiętać o tym, że wystawienie czeku bez pokrycia jest przestępstwem. Zgodnie z art. 61 prawa czekowego, kto wystawia czek, nie mając u trasata potrzebnego funduszu do rozporządzenia lub po wystawieniu czeku rozporządza pokryciem, jeżeli skutkiem tego zapłata czeku nie nastąpiła, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat dwóch.

Przesłankami odpowiedzialności za to przestępstwo jest brak zapłaty sumy czekowej przez trasata, a także brak potrzebnego funduszu do rozporządzenia.

Przestępstwo to ma charakter powszechny, wystawić bowiem ten papier wartościowy może praktycznie każdy. W praktyce jednak sprawcą tego czynu zabronionego może być jedynie osoba posiadająca blankiety czekowe otrzymane od banku w celu obsługi umowy rachunku bankowego, a więc np. członek władz spółki, który uprawniony jest do korzystania z firmowego konta i regulowania zobowiązań w imieniu firmy.

Przestępstwo to można popełnić przede wszystkim umyślnie – w postaci zamiaru bezpośredniego, jak i ewentualnego. Zamiar bezpośredni wystąpi wówczas, gdy sprawca, wiedząc o tym, że nie ma na rachunku środków i nie będzie ich miał w chwili przedstawienia go do zapłaty, wystawia czek i wręcza go np. kontrahentowi. Zamiar ewentualny wystąpi zaś, gdy dana osoba wystawi kilka czeków, z których każdy może wyczerpać sumę pokrycia. Sprawca przewiduje zatem, że tylko jeden z tych czeków będzie wykupiony, inne zaś nie zostaną zapłacone z powodu braku pokrycia, i na ten skutek się godzi.

Karalne jest także nieumyślne wystawienie czeku bez pokrycia. W takiej sytuacji sprawcy grozi łagodniejsza odpowiedzialność karna – kara grzywny, albo kara ograniczenia wolności. Przestępstwo wystawienia czeku bez pokrycia zostanie natomiast popełnione nieumyślnie, jeżeli dana osoba ma świadomość, że wystawia czek bez pokrycia i przewiduje możliwość odmowy zapłaty go z powodu braku funduszu, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że czek zostanie zapłacony. Liczy bowiem, że odmowa wykupienia czeku nie będzie miała miejsca, bo na jego rachunek bankowy w międzyczasie wpłynie kwota od innych osób lub on sam będzie mógł ją wpłacić. Nieumyślność zajdzie też wówczas, gdy wystawca nie przewiduje, że czek nie zostanie zapłacony z powodu braku pokrycia, ponieważ – wystawiając czek – nie zna wskutek braku należytej staranności stanu swego konta.

PRZYKŁAD

Właściciel restauracji wystawił swojemu kontrahentowi, dostawcy produktów rybnych, czek. Myślał, że na rachunku firmy są wystarczające środki do jego zapłaty. Kontrahent nie uzyskał jednak zapłaty, bo okazało się, że na rachunku firmy były pieniądze, ale zostały one zablokowane wskutek zajęcia w następstwie czynności egzekucyjnych. Właściciel restauracji swoim zachowaniem wypełnił znamiona przestępstwa z art. 61 prawa czekowego. Z uwagi na to, że właściciel restauracji dopuścił się tego przestępstwa w sposób nieumyślny, to grozi mu łagodniejsza odpowiedzialność karna – kara grzywny albo kara ograniczenia wolności.

Uwaga na fałszerzy

W celu zapewnienia prawidłowego obrotu gospodarczego karalne jest także fałszowanie i puszczanie w obieg fałszywych pieniędzy lub innych środków płatniczych. Zgodnie bowiem z art. 310 kodeksu karnego, kto podrabia albo przerabia m.in. pieniądz, inny środek płatniczy lub dokument uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat pięciu albo karze 25 lat pozbawienia wolności. Innymi środkami płatniczymi określonymi w tym przepisie są m.in. czeki. Ich podrabianie jest więc przestępstwem zagrożonym bardzo surową karą.

Zgodnie z art. 310 § 2 kodeksu karnego karalne jest nie tylko fałszowanie czeków, ale już samo puszczanie takich sfałszowanych papierów wartościowych w obieg, przyjmowanie ich w takim celu, przechowywanie, przewożenie, przesyłanie, przenoszenie, albo pomaganie w ich zbyciu lub ukryciu, Za popełnienie takiego przestępstwa grozi kara od roku pozbawienia wolności do dziesięciu lat. Karalne jest już samo przygotowanie do popełnienie takich przestępstw. Za przygotowywanie się do popełnienia jednego z tych przestępstw grozi kara pozbawienia wolności od trzech miesięcy do lat pięciu (art. 310 § 4 kodeksu karnego).

Sposoby działania sprawców

Zachowanie sprawcy czynu zabronionego w art. 310 § 1 kodeksu karnego polega na podrabianiu lub przerobieniu m.in. czeku albo na usunięciu z niego oznaki umorzenia.

Podrabianie to wytwarzanie nowego przedmiotu mającego wygląd autentycznego. Technika dokonanych zmian jest dowolna. Nie musi ono być wykonane na takim poziomie technicznym, by było trudno rozpoznać falsyfikat. Może być wykonane nawet prymitywnymi metodami. W wyroku z 1 lutego 1988 r. (II KR 7/88) Sąd Najwyższy podkreślił, że również prymitywny falsyfikat w konkretnych okolicznościach może być skuteczny, np. półmrok, wada wzroku, pośpiech przyjmującego.

Przerobienie to natomiast dokonanie zmiany treści w autentycznym dokumencie, np. przez zmianę cyfry lub daty. Jednocześnie każda zmiana wprowadzona na dokumencie, która mogłaby mu nadawać pozór wyższej wartości, jest przerobieniem. Sąd Najwyższy podkreślił, że kryterium oceny, czy wprowadzona zmiana nominału nadaje pozór wyższej wartości, nie należy poszukiwać w rozeznaniu człowieka dobrze zorientowanego w wyglądzie danego dokumentu, gdyż wystarczy, że zmiana ta mogła wprowadzić w błąd człowieka niedoświadczonego (wyrok SN z 4 sierpnia 1977 r., V KR 86/77).

Przez usunięcie oznaki umorzenia należy natomiast rozumieć przywróceniu dokumentowi wyglądu pierwotnego, a więc takiego, jaki miał przed umieszczeniem na nim oznaki umorzenia, a więc np. specjalnego stempla. Sprawca czyni tę oznakę niewidoczną, np. przez wywabienie, wymazanie, zamalowanie.

Zachowanie sprawcy przestępstwa z art. 310 § 2 kodeksu karnego obejmuje puszczenie w obieg, przyjmowanie, przechowywanie, przewożenie, przenoszenie, przesyłanie albo pomaganie do zbycia lub ukrycia sfałszowanego czeku. Puszczeniem w obieg jest wprowadzenie takiego czeku do obiegu, np. poprzez wręczenie go kontrahentowi. Sprawca musi mieć jednak świadomość, że dany czek jest falsyfikatem. Jeżeli zatem ktoś otrzyma czek i będzie przekonany o jego autentyczności, a później przekaże go innej osobie i dopiero wówczas okaże się, że dokument ten jest fałszywy, a wcześniej nie miał on takiej świadomości, to nie można mu zarzucić popełnienia przestępstwa z art. 310 § 2 kodeksu karnego. Jeżeli jednak ktoś otrzymał czek jako autentyczny i później zorientował się, że jest on podrobiony i, nie chcąc stracić finansowo, przekazał go innej osobie, to nie uniknie odpowiedzialności karnej. Zachowanie takie jest przestępstwem. Zgodnie z art. 312 kodeksu karnego, kto puszcza w obieg podrobiony albo przerobiony pieniądz, inny środek płatniczy, a więc np. czek albo dokument określony w art. 310 § 1 k.k., który sam otrzymał jako prawdziwy, popełnia przestępstwo. Grozi za to kara grzywny, kara ograniczenia wolności albo do roku pozbawienia wolności.

Zabronione jest również przechowywanie fałszywych czeków. Oznacza to utrzymanie falsyfikatu w swoim władztwie przez pewien czas w ukryciu. Czas przechowywania nie jest ograniczony żadnym terminem. Jeżeli zatem przedsiębiorca przyjmie fałszywy czek, zorientuje się co do tego faktu i dopiero po jakimś czasie będzie chciał go zrealizować czy przekazać komuś innemu, to będzie odpowiadał za przestępstwo z art. 310 § 2 kodeksu karnego.

Przewożenie, przenoszenie lub przesyłanie fałszywek to czynności transportu – np. pojazdem, przez człowieka czy za pośrednictwem poczty. W tym przypadku sprawca również musi mieć świadomość, że ma do czynienia z podrobionym dokumentem. Jeżeli więc przedsiębiorca nie będzie wiedział, że posiada sfałszowany czek i będzie przewoził go do głównej siedziby swojej firmy, to nie poniesie on odpowiedzialności z art. 310 § 2 kodeksu karnego. Nie zostanie pociągnięty do odpowiedzialności karnej również przedsiębiorca, który będzie przewoził fałszywy czek do najbliższego komisariatu policji, by przekazać go jako dowód w sprawie o przestępstwo podrobienia tego dokumentu.

Pomoc do zbycia lub ukrycia podrobionych czeków obejmuje wszelkie czynności, które ułatwiają przeniesienie posiadania fałszywek. Może to polegać np. na wskazaniu osoby, która je nabędzie, użyczeniu pojazdu do ich przewozu, użyczeniu miejsca do ich ukrycia, np. firmowego sejfu.

Autor jest asesorem Prokuratury Rejonowej Warszawa-Ochota

podstawa prawna: ustawa z 28 kwietnia 1936 r. Prawo czekowe (DzU nr 37, poz. 283 ze zm.)

podstawa prawna: art. 310 ustawy z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (DzU nr 88, poz. 553 ze zm.)

Jakie są rodzaje

W obrocie występują przede wszystkim dwa rodzaje czeków: gotówkowe i rozrachunkowe.

- Czek gotówkowy – stanowi dyspozycję wystawcy czeku udzieloną trasatowi obciążenia jego rachunku kwotą, na którą czek został wystawiony, oraz wypłaty tej kwoty okazicielowi czeku lub osobie wskazanej na czeku. Czek gotówkowy może być przedstawiony do zapłaty bezpośrednio u trasata albo w innym banku (art. 63b ust. 1 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe, tj. DzU z 2012 r., poz. 1376 ze zm.);

- Czek rozrachunkowy – stanowi dyspozycję wystawcy czeku udzieloną trasatowi do obciążenia jego rachunku kwotą, na którą czek został wystawiony oraz uznania tą kwotą rachunku posiadacza czeku. Na wniosek wystawcy czeku bank może potwierdzić czek rozrachunkowy, rezerwując jednocześnie na rachunku wystawcy odpowiedni fundusz na pokrycie czeku (art. 63e ust. 1 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe, tj. DzU z 2012 r., poz. 1376 ze zm.).

Inna ważna klasyfikacja czeków dzieli je na: