Rozbuchanych aspiracji społecznych nie da się zaspokoić z dnia na dzień

Ostrzegał pan wraz ze współpracownikami w tekście „Oczekiwania rozgrzane do czerwoności" („Rz", 27 grudnia 2018 r.) przed windowaniem aspiracji społecznych. Czarny scenariusz się spełnia: kraj zalewa fala żądań płacowych.

Nie tylko płacowych. Aspiracje niesłychanie wzrosły. Nasz wskaźnik równowagi społeczno-ekonomicznej ALK, na którym oparliśmy tamten artykuł, ma cztery składowe: sytuacja ekonomiczna zewnętrzna, wewnętrzna, zadowolenie z obecnej sytuacji społecznej i aspiracje na przyszłość. Sytuacja ekonomiczna wewnętrzna jest przyzwoita, za granicą koniunktura zaczyna się psuć, ale społeczeństwo tego nie dostrzega, a ekonomiści nie są zgodni co do tego, jak głębokie będzie tąpnięcie, kiedy i gdzie nastąpi.

Zadowolenie?

Jest wysokie. Ale raptem strzelają w górę aspiracje.

To chyba dobrze, że ludzie je mają?

Problem w tym, że bardzo dużych aspiracji nie da się zaspokoić z dnia na dzień. Jeśli spojrzeć na sprawę historycznie, to każda propaganda sukcesu uprawiana przez rządzących mściła się zakłóceniem równowagi społeczno-gospodarczej. Tak było w przerwanej dekadzie lat 70. Edwarda Gierka, ale też w przypadku słynnej „zielonej wyspy". Kiedy władze chwaliły się, że jesteśmy „zieloną wyspą", ludzie zapragnęli poczuć to w swoich portfela. Ale nie poczuli, więc nastąpiła zmiana polityczna.

Na jakim etapie jesteśmy teraz?

Na etapie niezaspokojonych aspiracji, które mogą doprowadzić do zachwiania równowagi społecznej.

Rząd obiecuje przecież 500+ na pierwsze dziecko, trzynastkę dla emerytów, cięcie podatków...

...obiecać można wszystko, nawet każdemu pół litra na śniadanie (śmiech), tylko niestety granice możliwości są już bardzo blisko. Kiedy zabawa się rozkręca, trzeba by zabrać poncz, ale ta władza schować go nie chce, bo nadchodzą wybory.

Opozycja też, kłóci się przecież z PiS, że to ona pierwsza zaproponowała 500+ na pierwsze dziecko.

Opozycja będzie dorzucała różne inne atrakcje, chcąc zapunktować. I to w pewnym momencie doprowadzi do wielkiego rozczarowania, gdy wszystkich aspiracji zaspokoić się nie da, a nadmierne wydatki i zadłużenie zaczną ciągnąć gospodarkę w dół.

Jaki może być efekt rozczarowania?

Znów odwołam się do wskaźnika ALK, który liczymy od ponad 15 lat. Na ogół w takiej sytuacji następuje dążenie do zmiany ekipy rządzącej w nadziei, że nowa zaspokoi aspiracje. Może ona utrzymać równowagę społeczną, jeśli będzie świadomie aspiracjami zarządzać i nie będzie ich dalej rozbudzać, tylko raczej trzymać w granicach rozsądku, co jest trudne, ale wykonalne. Natomiast nieumiarkowana propaganda sukcesu zawsze prowadzi do fatalnych efektów.

Co z nastrojami przedsiębiorców?

Są kiepskie, mimo dobrej koniunktury. Oni są w dołku, bo mają poczucie destabilizacji. Boją się, że prędzej czy później władza zacznie im się bardziej intensywnie dobierać do kieszeni. W związku z tym ci przewidujący ludzie zamiast inwestować próbują zapewnić sobie poduszkę bezpieczeństwa, np. transferując pieniądze za granicą albo inwestując w mało płynne, ale bezpieczne aktywa, które pozwolą im przetrwać ciężkie czasy.

Inwestycje zagraniczne Polaków same w sobie nie są złe.

Tylko, że to nie inwestycje w aktywa produkcyjne, ale lokacyjne. A to duża różnica.

Jest szansa na powrót optymizmu przedsiębiorców?

Konieczne byłyby wyraźne działania ich uspokajające i zachęcające do rozwoju. Jedną z barier naszej przedsiębiorczości jest np. obawa przed nadmiernym wzrostem. Charakterystyczne, że nasze firmy w ogromnej większości rosną tylko do pewnych rozmiarów, a potem przestają.

To problem psychiczny, kulturowy? A może brak wiedzy czy zaufania do partnerów biznesowych?

Wszystko po trochu. Jest jeszcze problem sukcesji, która jest istotna w firmach rodzinnych. W efekcie nie mamy liczących się wielkich firm prywatnych. Władza deklaruje przychylność dla małej przedsiębiorczości, ale nie widać przychylności dla przedsiębiorczości dużej i wielkiej. Jest wręcz odwrotnie: władza odnosi się do nich z daleko posuniętą nieufnością. W sytuacji skrajnej prowadzi to do nacjonalizacji, jak w przypadku Pesy. Można było znaleźć sposób na jej wsparcie jako firmy prywatnej, ale wybrano nacjonalizację.

Co w tym złego?

- Skłonność do tworzenia wielkich przedsiębiorstw państwowych jest o tyle niebezpieczna, że państwo stawia się w postaci jedynego szafarza wszelkich dóbr, przywilejów i pieniędzy. I automatycznie skazuje się na konfrontację z ludzkim niezadowoleniem. W gospodarce, w której dominuje sektor prywatny, ludzie są przyzwyczajeni do tego, że pieniądze się zarabia. Natomiast u nas zaczynają się przyzwyczajać do tego, że pieniądze się...

...zdobywa?

Nie zdobywa, ale dostaje. A to ogromna różnica. Zamiast finansować aktywność, finansuje się bierność. Przy całym moim uznaniu dla tego, że 500+ doprowadził do zmniejszenia poziomu biedy w Polsce, muszę uznać, że doprowadził też do dezaktywizacji zawodowej wielu ludzi.

Co z tym programem zrobić? Politycy – także opozycji – mówią, że 500+ jest nie do ruszenia. Powiązać go z dochodami z pracy?

Warto dofinansowywać dochody z pracy, np. podniesienie płacy minimalnej jest rozwiązaniem dobrym. Obecny rząd obok robienia rzeczy pozytywnych popełnia jednak wiele kardynalnych błędów. Gdy każdemu daje się gotówkę do ręki bez warunków, to wyraz lenistwa i nieudolności państwa. Przecież wychowywanie dzieci to praca, a praca powinna być wynagradzana, ale trzeba sprawdzać, czy jest wykonana. Możemy dawać pieniądze na dzieci, ale te dzieci muszą być zadbane. Muszą chodzić do szkoły i mieć w miarę dobre wyniki w nauce. I powinny być zaszczepione. Można wydatki na cele socjalne powiązać z realną płacą, wówczas człowiek, który dostaje pieniądze, będzie czuł, że je zarobił, a nie dostał. Problem w tym, że aparat państwa jest na tyle nieudolny, że nie jest w stanie tego wszystkiego sprawdzić.

Słyszałem argument, że bogaci też muszą dostawać 500+, bo sprawdzanie dochodów jest droższe.

Przy obecnym poziomie komputeryzacji to zabawna argumentacja. Wystarczy powiązać funkcjonowanie pionu pomocy społecznej z pionem skarbowym i sprawdzić dane. To się da zrobić, ale nasz rząd woli zabrać się do tego, czego robić nie umie. Bierze się za zarządzanie przedsiębiorstwami, ale nie pilnuje, jak wydaje się pieniądze na pomoc społeczną i politykę socjalną. To ważna sprawa musi się wiązać z profesjonalizacją administracji państwowej, podczas gdy mamy w niej do czynienia z czymś przeciwnym – z polityzacją. Myśmy próbowali stworzyć nowoczesny aparat służby cywilnej, ale był on systematycznie niszczony przez kolejne rządy.

Jakie znaczenie ma obecność imigrantów dla naszej gospodarki i społeczeństwa? Niechętna im władza pozbyła się wiceministra, który próbował pisać projekt polityki imigracyjnej.

Jak to się często zdarza, retoryka polityczna pozostaje w jaskrawej sprzeczności z rzeczywistością. W Polsce pracują już nie tylko Ukraińcy. W Warszawie pizzę i inne posiłki rozwożą Pakistańczycy i Hindusi. Po raz pierwszy w restauracjach pojawili się czarnoskórzy kelnerzy. Polska, podobnie jak cała Europa, ma ogromny deficyt ludnościowy. Ocenia się, że w 21. wieku na nasz kontynent trzeba sprowadzić co najmniej 50 mln osób. W naszym kraju sprawa wygląda o tyle dobrze, że wszyscy imigranci pracują. Oni przyjeżdżają tu nie po zasiłki, ale do pracy. Ich obecność jest pożyteczna zarówno dla rozwoju ekonomicznego, jak i społecznego. Choćby dlatego, że zaczynamy się przyzwyczajać się, że zarówno Europa, jak i świat stają się melting pot (z ang. tyglem). Przez wiele lat nie byliśmy do tego przyzwyczajeni...