Stan taki jest stopniowo minimalizowany z uwagi na obrastanie w orzecznictwo norm prawnych ujętych w jej przepisach, ale brak podstaw do uznania, że obecnie ich wykładnia nie budzi wątpliwości (należy wskazać, iż wątpliwości te były wyjaśniane również w literaturze, przy czym zasadniczym celem niniejszego opracowania jest przestawienie stanowiska judykatury).
Czytaj także: Izolacja niebezpiecznych przestępców pod szczególną ochroną
Jednym z pierwszych orzeczeń w tym zakresie było postanowienie Sądu Najwyższego z 16 kwietnia 2015 r., sygn. akt I CSK 825/14 (orzecznictwo SN dostępne na www.sn.pl). Sąd Najwyższy ocenił, że przedmiotowa ustawa jest ustawą szczególną, odnoszącą się do specjalnej kategorii osób określonych w niej mianem „osób stwarzających zagrożenie"; w art. 1 u.p.w.o.z.p. ustawodawca sformułował legalną definicję tej kategorii osób, przesłanki medyczne tej definicji sformułowano w art. 1 ust. 2 u.p.w.o.z.p. Zgodnie z tym przepisem ustawę stosuje się do osób, u których w trakcie postępowania wykonawczego występowały zaburzenia psychiczne w postaci upośledzenia umysłowego, zaburzenia osobowości lub zaburzenia preferencji seksualnych. Wyszczególnienie tych postaci zaburzeń jest wyczerpujące, więc pomija chorobę psychiczną. Pominięcie to nie jest przypadkowe, skoro w uzasadnieniu do projektu ustawy podkreślono, że specyficzne zaburzenia, o których mowa w art. 1 ust. 2 u.p.w.o.z.p. nie stanowią choroby psychicznej. Nie można zaakceptować stanowiska, według którego – z uwagi na cele tej ustawy – można rozciągnąć wykładnię treści art. 1 ust. 2 u.p.w.o.z.p. także na chorobę psychiczną. Byłaby to wykładnia rozszerzająca, a tej nie wolno stosować do przepisów, które dotyczą przewidzianych w tej ustawie form ograniczenia wolności (orzeczenie nadzoru prewencyjnego – art. 14 ust. 2 u.p.w.o.z.p.) lub pozbawienia wolności (orzeczenie o umieszczeniu w Ośrodku – art. 14 ust. 3 u.p.w.o.z.p.), tj. przepisów mających także charakter represyjno-izolacyjny. Prowadziłoby to do naruszenia chronionego konstytucyjnie i konwencyjnie prawa wolności bez wyraźnego ustawowego upoważnienia (art. 31 ust. 1 i 3 w zw. z art. 41 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 5 ust. 1 konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności), co jest niedopuszczalne.
Nawiązując do powyższego stanowiska, SN w kolejnym orzeczeniu przypomniał zakres podmiotowy tego aktu prawnego i wskazał, iż nie można nie zauważyć, że takie zaburzenia w zasadzie nie ujawniają się w trakcie wykonywania kary, a co najwyżej mogą być wówczas zdiagnozowane. Interpretując tak oznaczoną przesłankę, należy uwzględnić, że wprawdzie skłonność do popełniania przestępstw może być powiązana z niedorozwojem umysłowym lub trwałym uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego, ale okoliczności takie mają charakter obiektywny, niezawiniony i nie poddają się leczeniu ani korekcie w postępowaniu resocjalizacyjnym. Przedmiotem oceny sądów powinna być dopuszczalność orzekania środków izolacyjnych wobec osób dotkniętych niedorozwojem umysłowym lub trwałym uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego, które niemal całe życie spędzają w różnych placówkach wychowawczych, poprawczych czy penitencjarnych, są wielokrotnie hospitalizowane, cechują się deficytem funkcji intelektualnych i nieprzystosowaniem społecznym, a czynów zabronionych dopuszczają się w stanie ograniczonej poczytalności. Zaburzenia zachowania i emocji skutkują koniecznością oddziaływania psychokorekcyjnego i terapeutycznego, ale odmowa współpracy w tym zakresie oraz progresja czynów i zachowań, które dotąd nie przekroczyły granic wyznaczonych prognozą kryminologiczną, może nie być wystarczająca dla kwalifikacji jako „osoby stwarzającej zagrożenie" w rozumieniu art. 1 u.p.w.o.z.p. (postanowienie z 13 stycznia 2016 r., sygn. akt V CSK 455/15).
W najnowszym orzecznictwie Sąd Najwyższy stwierdził m.in., że podstawę oceny przez sąd czy konieczne jest zastosowanie do osoby stwarzającej zagrożenie nadzoru prewencyjnego albo umieszczenie jej w ośrodku stanowi stosownie do art. 14 ust. 1 u.p.w.o.z.p. całokształt okoliczności ustalonych w sprawie, w szczególności uzyskane opinie biegłych, a także analiza dotychczas popełnionych czynów, ich motywacji, związku ze stwierdzonymi zaburzeniami psychicznymi, z uwzględnieniem dotychczasowego przebiegu życia sprawcy, jego aktualnej sytuacji życiowej, wyniki prowadzonego dotychczas postępowania terapeutycznego oraz możliwości efektywnego poddania się przez tę osobę postępowaniu terapeutycznemu na wolności. W konsekwencji ograniczenie podstawy tej oceny jedynie do sformułowanej przez biegłych medycznej prognozy prawdopodobieństwa popełnienia przez opiniowanego określonych czynów zabronionych nie spełnia przesłanek z art. 14 ust. 1 u.p.w.o.z.p. (postanowienie z 15 maja 2018 r., sygn. akt II CSK 180/18).
