Zastaw rejestrowy po zmianach

Stanie się tak za sprawą znowelizowanej 5 września 2008 r. ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (ustawa), która wejdzie w życie 11 stycznia przyszłego roku ([link=http://aktyprawne.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr?id=286275]DzU nr 180, poz. 1113[/link]). W dalszym ciągu będzie on obejmował instrumenty finansowe zapisane na rachunku papierów wartościowych lub innym rachunku w rozumieniu [link=http://aktyprawne.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr?id=179231]ustawy z 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi[/link] (art. 22 ust. 1 pkt 1), a także rzeczy występujące powszechnie w obrocie towarowym (art. 22 ust. 1 pkt 2).

[srodtytul]Dla potrzeb obrotu[/srodtytul]

Zgodnie natomiast z nowym brzmieniem art. 22 ust. 1 pkt 3 przejęcie przez zastawnika na własność przedmiotu zastawu rejestrowego dopuszczalne będzie nie tylko, jak dotąd, gdy wartość przedmiotu zastawu została ściśle oznaczona w umowie zastawniczej (dalej: umowa), ale także wtedy, gdy strony w umowie określiły sposób ustalenia jego wartości. Ponadto wyraźnie wskazano, że możliwość ta dotyczy – oprócz rzeczy, wierzytelności i praw – także zbiorów rzeczy lub praw stanowiących całość gospodarczą.

Zmiana ta wychodzi naprzeciw potrzebom obrotu. Literalna wykładnia dotychczasowego przepisu uniemożliwiała przejęcie składników majątkowych (innych niż instrumenty finansowe zapisane na rachunkach oraz rzeczy występujące powszechnie w obrocie towarowym), których wartość ulegała zmianom w trakcie istnienia umowy. Chcąc się uchronić przed negatywnymi tego skutkami, nierzadko w umowie określano zupełnie oderwane od realiów gospodarczych wartości przedmiotu zastawu, np. wartość przejęcia udziału w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością o wartości nominalnej 500 zł określano na 1 zł. Równocześnie, by nie naruszyć interesu ekonomicznego zastawcy, strony zawierały odrębną umowę, nieujawnioną w sądzie rejestrowym weryfikującym wnioski o wpis do rejestru zastawów, na mocy której przejęte przedmioty zastawów miały być przez zastawnika sprzedawane, a uzyskane ze sprzedaży środki zaliczane na poczet spłaty wierzytelności zabezpieczonej zastawem.

Taką praktykę uznawano za dopuszczalną, twierdząc, że sprzedaż po przejęciu nie stanowi już sposobu zaspokojenia zastawnika z przedmiotu zastawu, gdyż realizacja jego uprawnień w trybie ustawy została zakończona już w momencie przejęcia, a dodatkowe porozumienie stron stanowi wyraz swobody umów i nie podlega rygorom ustawy. Założenie takie było nieodzowne, gdyż zgodnie z ustawą zaspokojenie w trybie sprzedaży może się odbyć wyłącznie w drodze przetargu publicznego.

Wprowadzona zmiana umożliwi odejście od opisanej i narażonej na zarzut obejścia prawa praktyki. Tryb przejęcia nie będzie implikował konieczności wskazywania już w momencie zawierania umowy wartości przedmiotu zastawu.

Pozytywnie należy również ocenić dopuszczenie do przejęcia nie tylko rzeczy, wierzytelności i praw, ale także zbiorów rzeczy lub praw stanowiących całość gospodarczą. Umowy obejmujące takie zbiory należały do najczęściej zawieranych, a wskazana zmiana rozwiewa wątpliwości co do skuteczności wprowadzania w nich trybu zaspokojenia zabezpieczonej wierzytelności w drodze przejęcia.

Listę przedmiotów, które mogą zostać przejęte przez zastawnika, art. 22 ust. 1 pkt 4 rozszerzył na wierzytelności z rachunku bankowego. Dodanie tego przepisu może budzić poważne zastrzeżenia.

Wydaje się, że dopuszczalność przejęcia wierzytelności z rachunku bankowego nie powinna budzić wątpliwości już na tle zmienionego art. 22 ust. 1 pkt 3. Wszak strony będą mogły w oparciu o powyższy przepis określić, że wartość przedmiotu zastawu dla zaspokojenia zastawnika stanowić będzie kwota zdeponowana na rachunku w dniu przejęcia. Tymczasem dodanie pkt 4, w którym wymieniono wyłącznie wierzytelność z rachunku bankowego z pominięciem rachunku pieniężnego (funkcjonalnie powiązanego z rachunkiem papierów wartościowych i umożliwiającego rozliczanie transakcji dokonywanych na rynku regulowanym), może prowadzić do konkluzji, że niemożliwe jest przejęcie na własność zastawionej wierzytelności z rachunku pieniężnego. Co prawda można próbować dowodzić, że sposób określenia wartości wierzytelności z rachunku pieniężnego może być wskazany przez strony umowy, co pozwalałoby objąć taką wierzytelność dyspozycją art. 22 ust. 1 pkt 3. Taki zabieg interpretacyjny budzi jednak sprzeciw, zważywszy na fakt, że jurydyczna konstrukcja rachunku pieniężnego nie odbiega od konstrukcji rachunku bankowego.

[srodtytul]Procedura przejęcia[/srodtytul]

Kolejne zmiany dotyczą procedury dokonania przejęcia, a także określenia kręgu podmiotów uprawnionych do skorzystania z tego sposobu zaspokojenia.Jeśli chodzi o instrumenty finansowe zapisane na rachunku, to w dalszym ciągu skutek przejęcia następuje z dniem zapisania ich na rachunku (art. 22 ust. 2 pkt 1). W odniesieniu do innych przedmiotów zastawu (z wyłączeniem wszakże wierzytelności z rachunku bankowego) utrzymano regulację, zgodnie z którą dniem przejęcia na własność jest dzień złożenia przez zastawnika oświadczenia o przejęciu przedmiotu na własność, wprowadzając przy tym wymóg, aby oświadczenie to składane było na piśmie (art. 22 ust. 2 pkt 2 i 3). Ponieważ nie wprowadzono szczególnych sankcji związanych z naruszeniem powyższego wymogu co do formy składanego oświadczenia, należy uznać, że została ona zastrzeżona ze skutkiem ad probationem.

Wreszcie dodany przepis art. 22 ust. 2 pkt 3 nie tylko wskazuje na datę, z którą następuje przejęcie zastawionej wierzytelności z rachunku bankowego, ale także zawęża ten tryb zaspokojenia wyłącznie do wypadków, w których rachunek bankowy prowadzony jest przez zastawnika.

Wydaje się, że powyższe rozwiązanie podyktowane zostało słusznym skądinąd założeniem, że wyłącznie bank prowadzący rachunek ma możliwość pobrania środków zgromadzonych na rachunku bankowym. Pobranie środków w istocie bowiem oznaczać będzie przeniesienie ich na inny rachunek bankowy, a operacji takiej dokonać może wyłącznie bank prowadzący rachunek bankowy. Jednakże przedmiotem zastawu, którego w omawianym wypadku dotyczyć będzie przejęcie, nie są środki pieniężne zgromadzone na rachunku bankowym, ale wierzytelność z rachunku bankowego.

[b]Właścicielem środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku jest bowiem bank, a posiadaczowi rachunku przysługuje jedynie wierzytelność o zwrot zdeponowanych na nim środków (uchwała SN w składzie 7 sędziów z 14 czerwca 1962 r., VI KO 23/62, OSPiKA 1962, nr 11, poz. 303; wyrok SN z 13 lutego 2004r., sygn. IV CK 40/03, niepubl.).[/b] Konsekwentnie właściwszym rozwiązaniem byłoby określenie, że skutek przejęcia następuje nie w momencie pobrania środków zgromadzonych na rachunku (to nie one są przedmiotem zastawu), ale w momencie odnotowania przejęcia na własność na rachunku bankowym.

Wydaje się, że wyznaczenie dnia pobrania środków z rachunku jako dnia przejęcia stanowi próbę odzwierciedlenia regulacji dotyczącej instrumentów finansowych. Zgodnie z art. 22 ust. 2 pkt 1 ustawy przejęcie instrumentów finansowych zapisanych na rachunkach w rozumieniu ustawy o obrocie instrumentami finansowymi następuje z dniem zapisania ich na rachunku.

Regulacja ta nie budzi zastrzeżeń, gdyż właścicielem instrumentów finansowych zapisanych na rachunku jest posiadacz rachunku i w konsekwencji to instrumenty finansowe stanowią przedmiot zastawu. Jednakże zabieg przeszczepienia powyższego rozwiązania w odniesieniu do rachunków bankowych wydaje się niefortunny z powodu wskazanej wyżej okoliczności, że środki zdeponowane na rachunku bankowym nie są własnością posiadacza rachunku i jako takie nie mogą stanowić przedmiotu ustanawianego przez niego zastawu.

Warto zauważyć, że gdyby ustawodawca przyjął (jak się wydaje poprawniejsze systemowo) rozwiązanie, zgodnie z którym dniem przejęcia byłby dzień odnotowania go na rachunku bankowym na wniosek zgłoszony przez zastawnika, nie zaistniałaby potrzeba przyznania prawa do przejęcia wierzytelności z rachunku bankowego wyłącznie bankowi prowadzącemu rachunek. Pobranie środków z rachunku, jako techniczna operacja, której dokonać może wyłącznie bank prowadzący rachunek, nie miałaby już bowiem żadnego znaczenia dla osiągnięcia skutku przejęcia przedmiotu zastawu.