Umorzenie udziałów własnych jest sposobem na pozbawienie wspólnika praw i obowiązków wobec spółki. Zgodnie ze przepisami kodeksu spółek handlowych umorzenie może nastąpić dobrowolnie, tj. za zgodą wspólnika, lub bez jego zgody. Jeżeli następuje bez zgody wspólnika, to mamy do czynienia z umorzeniem przymusowym. Dobrowolne umorzenie udziałów może nastąpić za wynagrodzeniem lub, za zgodą wspólnika, bez wynagrodzenia. Przymusowe umorzenie odbywa się za wynagrodzeniem. Procedura umorzenia udziałów musi nastąpić w drodze nabycia przez spółkę udziałów własnych.
W kodeksie spółek handlowych określono kilka warunków umorzenia. Podstawowym warunkiem jest to, że możliwość jego przeprowadzenia powinna wynikać z umowy spółki. To oznacza , że w umowie powinien znaleźć się zapis, odpowiedni do wymogów art. 199 § 1 k.s.h.: „dopuszcza się umorzenie udziałów za zgodą wspólnika w drodze nabycia udziałów przez spółkę". Również w przypadku dopuszczenia umorzenia przymusowego umowa spółki powinna zawierać zapis, że dopuszcza się umorzenie udziałów bez zgody wspólnika (umorzenie przymusowe) przez spółkę, jeżeli ... – i tu powinny być podane przesłanki, które umożliwiają przeprowadzenie przymusowego umorzenia. Jeżeli umowa nie zawiera stosownych zapisów, to umorzenie może nastąpić dopiero po odpowiedniej zmianie umowy spółki. Kolejnym ograniczeniem jest to, że umorzenie nie może nastąpić przed wpisem spółki do rejestru, tj. nie można umorzyć udziałów spółki w organizacji.
Konieczna uchwała
Decyzję o umorzeniu udziałów podejmuje zgromadzenie wspólników w formie uchwały. W uchwale powinna być określona m.in. podstawa prawna umorzenia (zapis, że umorzenie następuje na podstawie art. 199 k.s.h.) oraz wysokość wynagrodzenia przysługującego wspólnikowi za umorzony udział. Jeżeli umorzenie następuje bez wynagrodzenia, to taka informacja też powinna być zawarta w uchwale. W przypadku umorzenia przymusowego wynagrodzenie nie może być niższe od wartości przypadających na udział aktywów netto, wykazanych w sprawozdaniu finansowym za ostatni rok obrotowy, pomniejszonych o kwotę przeznaczoną do podziału między wspólników. Warto zaznaczyć, że w k.s.h. jest mowa o wartości aktywów netto wykazanej w sprawozdaniu finansowym. Kodeks spółek handlowych nie nakłada więc obowiązku wyceny według wartości rynkowej. Takiego warunku (określenia zasady) wyceny nie przewiduje się dla umorzenia dobrowolnego.
W przypadku umorzenia przymusowego uchwała powinna zawierać również uzasadnienie umorzenia (np. wspólnik działa na szkodę spółki lub jest niedostępny w sprawach spółki, w związku z tym nie można uzyskać wpłat z tytułu uchwalonych dopłat).
Przykład
W sprawozdaniu finansowym za 2015 r. spółka wykazuje sumę bilansową w kwocie 12 500 (dane we wszystkich przykladach wyrażają jednostki bliżej nieokreślone). Wartość zobowiązań i rezerw wynosi 10 000. Wartość aktywów netto to 2500. Kwota przeznaczona do podziału z tytułu dywidendy z zysku za 2015 r. wynosi 150. W związku z tym wartość aktywów netto pomniejszonych o kwotę przeznaczoną do podzia- łu między wspólników wynosi 2500 – 150 = 2350. Spółka ma pięciu udziałowców, każdy ma po jednym udziale, udziały są równe. Umorzeniu przymusowemu podlega udział jednego ze wspólników. W związku z tym wynagrodzenie za ten udział nie może być niższe niż 470 (2350 / 5).