Split payment a odpowiedzialność kontraktowa

Trzeba się liczyć z tym, że spory związane ze stosowaniem split payment staną się w niedługim czasie przedmiotem postępowań cywilnych. Nie wiadomo jednak, jak do tego tematu podejdą sądy. Dlatego w razie zaistnienia biznesowej potrzeby wyłączenia split payment w relacjach między przedsiębiorcami należy pamiętać o potrzebie precyzyjnego konstruowania postanowień umownych w tym zakresie.

Czytaj także: Split payment - podzielona płatność: co trzeba wiedzieć

Regulacja prawa administracyjnego

Szeroko komentowana nowelizacja ustawy o VAT oraz prawa bankowego wprowadziła konstrukcję mechanizmu podzielonej płatności, zgodnie z którą nabywca towaru/usługi, będący podatnikiem VAT, ma możliwość zapłaty dostawcy z tytułu transakcji w trybie podzielonej płatności:

- kwotę netto – na rachunek bieżący kontrahenta, natomiast

- kwotę VAT na wydzielone subkonto kontrahenta (tzw. rachunek VAT).

Stosowanie mechanizmu pozostawiono w gestii nabywcy. Innymi słowy, to od decyzji kupującego towar/usługę zależy sposób uregulowania zapłaty za zakupy. Praktycznym skutkiem zastosowania mechanizmu split payment jest ograniczenie sprzedającego w możliwości dysponowania kwotą podatku. Do tej pory, do czasu terminu zapłaty VAT do urzędu skarbowego, podatnicy mogli swobodnie dysponować kwotą podatku należnego. Teraz kwota ta pozostaje zasadniczo zamrożona na specjalnym rachunku VAT i przeznaczona jest wyłącznie do uregulowania podatku na rachunek urzędu skarbowego albo na rachunek VAT kontrahenta z tytułu zakupów. Niewątpliwie więc, otrzymanie płatności w trybie split payment wpłynie na płynność finansową przedsiębiorców.

W tym kontekście, przedsiębiorcy, chcąc ograniczyć stosowanie mechanizmu podzielonej płatności, próbują zachęcać różnymi metodami kontrahentów do rezygnacji z tego sposobu płatności (m.in. poprzez rabaty). Innym sposobem jest po prostu wpisanie do umów między stronami klauzul zakazujących split payment. Skuteczność tej praktyki potwierdziło Ministerstwo Finansów w objaśnieniach podatkowych na temat stosowania split payment z 29 czerwca 2018 r. Niemniej, trudno przewidzieć jak do zakazów stosowania split payment podejdą sądy cywilne, brak jest bowiem orzecznictwa w tym zakresie

Swoboda umów

Zgodnie z art. 3531 kodeksu cywilnego, strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

Wydaje się więc, że zasada swobody umów nie stawia żadnych przeszkód prawnych w ograniczeniu stosowania mechanizmu split payment. Mimo więc, że na podstawie przepisów ustawy o VAT (regulacji administracyjnych) nabywca będzie nadal miał możliwość zastosowania mechanizmu podzielonej płatności (sprzedawca nie będzie miał możliwości nieprzyjęcia płatności lub stwierdzenia jej nieskuteczności), to na mocy zawartych regulacji umownych między stronami – będzie ponosił odpowiedzialność cywilnoprawną z tytułu zapłaty w trybie split payment. Ograniczenia stosowania split payment będą wywoływały skutki wyłącznie w stosunkach między stronami umowy cywilnoprawnej.

Nie wystarczy notatka na fakturze

Uwaga! Aby mówić o skutecznym zastrzeżeniu umownym, stosowne postanowienie powinno znaleźć się w umowie, ewentualnie w załączniku, który będzie stanowił integralną część umowy. Na pewno nie można mówić o umownym zakazie stosowania split payment w przypadku jednostronnych adnotacji na fakturze bądź innym piśmie skierowanym przez sprzedawcę do nabywcy, jeśli równocześnie nie znajdują one odzwierciedlenia w zapisach umownych. Tego rodzaju zachowania należy traktować jako swego rodzaju grzecznościowe prośby sprzedawcy, które jednak nie wywołują żadnych skutków prawnych.

Dla właściwego zastrzeżenia braku stosowania split payment kluczowe powinno być odpowiednie sformułowanie zakazu umownego. Z prawa bankowego wynika bowiem, że zapłata w mechanizmie podzielonej płatności oznacza w pierwszej kolejności zapłatę całej kwoty na rachunek bieżący sprzedawcy, następnie zaś dochodzi do rozdzielenia kwot przez system bankowy. Kwota netto pozostaje w ten sposób na rachunku bieżącym, natomiast kwota VAT trafia na rachunek VAT sprzedawcy. Aby więc skutecznie zastrzec zakaz stosowania split payment, należy raczej odnosić się bezpośrednio do formy płatności, a nie do zapłaty na konkretny rachunek bankowy sprzedawcy.

Przy formułowaniu odpowiednich zapisów umownych o zakazie stosowania split payment, warto mieć również na uwadze stanowisko Ministerstwa Finansów (odpowiedź PT8.054. 8.2018 z 31 stycznia 2018 r. na interpelację poselską nr 18445). Poza stwierdzeniem, że wyłączenie stosowania split payment w ramach porozumień umownych jest dopuszczalne, ministerstwo sformułowało również uwagę, że nabywca powinien mieć w takiej sytuacji pełną świadomość, na co się godzi i z czego rezygnuje w razie okazania się, że dostawca może okazać się podatnikiem nieuczciwym. Z perspektywy sprzedawcy warto więc – w postanowieniach wstępnych, preambule lub słowniczku umowy cywilnoprawnej – omówić krótko na czym polega split payment i jakie są skutki jego zastosowania, żeby nie było wątpliwości, co do świadomości nabywcy w zakresie skutków rezygnacji z tej formy rozliczenia należności.

Niewykonanie zobowiązania czy szkoda

Samo sformułowanie zakazu umownego, a następnie jego naruszenie przez nabywcę, może skutkować odpowiedzialnością odszkodowawczą. Ustalenie tej odpowiedzialności na podstawie zawartej umowy często bywa jednak bardzo trudne. Zgodnie bowiem z art. 471 kodeksu cywilnego, przesłankami odpowiedzialności kontraktowej dłużnika są:

- niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, będące następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność;

- szkoda po stronie wierzyciela;

- związek przyczynowy między zdarzeniem w postaci niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania a szkodą.

Jak więc traktować zapłatę w formie nieprzewidzianej przez umowę? Trudno w tym zakresie mówić o niespełnieniu świadczenia (kwota za zobowiązanie została częściowo uregulowana na rachunek bieżący). Wydaje się, że będziemy tu mieć do czynienia z nienależytym spełnieniem świadczenia.

Ponadto, dość problematyczne może okazać się udowodnienie realnej szkody (utraconych korzyści) po stronie sprzedawcy oraz wykazanie związku przyczyno-skutkowego między zapłatą w trybie split payment a zaistniałą szkodą wyrządzoną z tego tytułu. Warto w szczególności zwrócić uwagę, jaka będzie realna wysokość poniesionej szkody – tj. czy będzie to kwota podatku wpłaconego na rachunek VAT sprzedawcy, czy również wysokość utraconego zarobku w wyniku obniżenia płynności finansowej (kwota ta może być znacznie wyższa niż kwota „zamrożonego" VAT). Szczególne trudne może okazać się próba udowodnienia utraconego zarobku. Trzeba byłoby udowodnić związek między „zamrożeniem VAT" a utraconym np. konkretnym kontraktem. W przypadku sporu sądowego może to okazać się w pewnych sytuacjach praktycznie niemożliwe.

Zastrzeżenie kary umownej

Praktycznym rozwiązaniem opisanej wyżej sytuacji jest zastrzeżenie kary umownej na wypadek zastosowania split payment przez nabywcę wbrew zapisom umownym. Jednak tu także powstaje wątpliwość dotycząca możliwości zastosowania tej instytucji jako formy sankcji za stosowanie split payment. Zgodnie z art. 483 kodeksu cywilnego, kara umowna ma zastosowanie wyłącznie w stosunku do niespełnienia lub nienależytego spełnienia świadczenia niepieniężnego. Kontrowersje może wzbudzać, czy formę zapłaty za zobowiązanie traktować jako świadczenie niepieniężne. Należy jednak uznać, że mamy tu do czynienia z zobowiązaniem do konkretnego zachowania, wyborem formy określonej płatności, a więc ze świadczeniem niepieniężnym. W praktyce oznacza to, że zakaz stosowania split payment zastrzeżony sankcją kary umownej będzie na podstawie regulacji cywilnych skuteczny. Kara umowna jest więc o tyle korzystną instytucją, że sprzedawca nie musi wykazywać wystąpienia szkody ani jej wysokości. W tym zakresie zwolniony jest również z wykazania winy nabywcy za nienależyte wykonanie zobowiązania. Warto jednak zwrócić uwagę na art. 484 § 2 kodeksu cywilnego, przewidujący instytucję miarkowania kary umownej: nabywca może dochodzić sądowego zmniejszenia kary umownej, gdy zobowiązanie zostało w znacznej części wypełnione oraz kara umowna jest rażąco zawyżona. Przy ewentualnym konstruowaniu zapisów umownych dotyczących kary umownej z tytułu zastosowania split payment należy więc mieć na uwadze powołany wyżej przepis.

Zdecydują stosunki gospodarcze

W zakresie stosowania płatności w systemie split payment można pokusić się o tezę, że tak długo, jak przepisy ustawy o VAT będą zakładały dobrowolność skorzystania z tego mechanizmu przez nabywcę, nie będzie przeszkód dla umownego jego wyłączania, a o tym, czy do takiego wyłączenia dojdzie, przesądzać będą de facto stosunki gospodarcze między stronami umowy. Z pewnością też pewnym powodzeniem będą cieszyć się wszelkie mechanizmy umowne zachęcające nabywców do rezygnacji z płatności w trybie split payment, czyli wszelkie systemy rabatowe. Trudno jest więc przewidzieć obecnie skalę korzystania z płatności w trybie split payment, ale w pewnych sytuacjach o zastosowaniu tego mechanizmu może decydować ekonomiczna potrzeba. Firma otrzymująca dużą część płatności w tym trybie, posiadająca duże kwoty zgromadzone na rachunku VAT, chcąc je uruchomić, sama, właśnie ze względu na dbałość o płynność finansową, nie będzie chciała rezygnować z tego rozwiązania. ?

Anna Ziemnicka adwokat, młodszy partner w GEKKO Taxens