Hongkong: Port łez, nadziei i wyzwań

Hongkong, czyli – literalnie tłumacząc – „pachnący port", powinien chyba zmienić nazwę na „port płaczący" czy „łzawiący" – od rozpylanych tam w ostatnich tygodniach gazów. Zwrócił jednak uwagę całego świata ładunkiem nadziei, a przed władzami w Pekinie postawił nie lada wyzwania.

Od 9 czerwca, gdy na ulice tej unikatowej metropolii wyszły miliony mieszkańców, historia byłej brytyjskiej kolonii, a od 1 lipca 1997 r. autonomicznego regionu (Special Autonomic Region – SAR) w ramach Chińskiej Republiki Ludowej jest pisana na nowo. Co kilka dni dochodzi do wydarzeń bez precedensu: ponad 2 mln z 7,5 mln mieszkańców na ulicach, atak na siedzibę tamtejszego parlamentu, potem na siedzibę przedstawicielstwa władz centralnych, wreszcie strajk generalny, paraliż lotniska i ponad milion osób maszerujących w ciszy i deszczu 18 sierpnia, gdy policja tym razem nie wkroczyła do akcji.

Wielowymiarowe obawy

Formalnie niby wiemy, co jest przyczyną: próba narzucenia przez szefową tamtejszej administracji, oczywiście zatwierdzoną przez Pekin doświadczoną biurokratkę Carrie Lam (Cheng Yuet-ngor), tzw. ustawy ekstradycyjnej, umożliwiającej przekazywanie mieszkańców Hongkongu władzom ChRL i tamtejszemu wymiarowi sprawiedliwości, co wywołało wściekłość i oburzenie. Faktycznie jednak sprawa jest o wiele głębsza i wielowymiarowa. Tak naprawdę chodziło nie tylko o możliwość ekstradycji. Chodzi przede wszystkim o narzucane odgórnie przez Pekin i wiernie wcielane w życie przez administrację zmiany w programach szkolnych SAR i wrzucanie do nich „edukacji patriotycznej". W tym oczywiście historii „zwycięskiej" Komunistycznej Partii Chin (KPCh), pod której przewodem, jak nakazuje obowiązująca teraz w ChRL mantra, Państwo Środka odniosło niebywałe sukcesy.

Mieszkańcy Hongkongu, a szczególnie tamtejsza inteligencja i młodzież, mają na ten temat zupełnie inne zdanie. Pamiętają i wiedzą, że w burzliwej historii KPCh były różne okresy, także krwawe i niesławne, jak tzw. wielki skok (i wielki głód, który po nim nastąpił) czy rewolucja kulturalna. Dlatego boją się, że coraz bardziej asertywne rządy administracji Xi Jinpinga, w wymiarze ideologicznym wracające do komunistyczno-maoistowskiej ortodoksji, a w wymiarze praktycznym coraz bardziej apodyktyczne, autorytarne i cesarskie, będą również narzucane cieszącemu się nadal wolnością Pachnącemu Portowi.

Do tego dochodzi obawa kolejna, poza światem chińskojęzycznym prawie niedostrzegana, a w Hongkongu traktowana ze śmiertelną powagą: wiosną 2017 r. Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych (OZPL, czyli parlament) ustanowiło, że w południowej prowincji Guangdong będzie budowane największe na globie megalopolis. Ma być złożone z dziewięciu organizmów miejskich, w tym Hongkongu, Makau, Kantonu i Shenzhen. W ten sposób Hongkong, funkcjonujący na podstawie kreatywnej kiedyś formuły „jeden kraj, dwa systemy", która miała obowiązywać przez 50 lat, czyli do 1 lipca 2047 r., stanie się po prostu jedną z dzielnic wielkiego chińskiego megamiasta. A wówczas wszelkie gadanie o dwóch systemach straci sens.

Tymczasem zarówno oddany w tym roku długi na 55 km most nad falami morza, jak i budowana w ekspresowym tempie aglomeracyjna sieć metra, już łączy tamtejsze organizmy miejskie. Widmo „chińskiego megalopolis" straszy coraz bardziej. A mieszkańcom Hongkongu wcale nie uśmiecha się wizja mezaliansu z pobliskim Shenzhen, niby też bogatym i nowoczesnym, ale pozbawionym wolności i ducha kosmopolityzmu, jakie do dziś zachowała była brytyjska kolonia (i czego daje teraz dowody). Rośnie obawa, że złota era się kończy.

Dylematy Pekinu

Tuż przed wybuchem demonstracji osoba odpowiedzialna w centralnej administracji za SAR, wicepremier Han Zheng, informowała przedstawicieli enklawy w parlamencie, że „Hongkong podąża właściwą ścieżką rozwoju", a „atmosfera polityczna w mieście zmienia się na lepsze".

Atmosfera rzeczywiście się zmieniła – nie do poznania, ale niekoniecznie na lepsze, a z całą pewnością na dużo gorszą z punktu widzenia Pekinu, który – paralele nasuwają się same – stanął przed podobnymi wyzwaniami, jak wiosną 1989 r. na placu Tiananmen. Znowu pojawia się (znany kiedyś i u nas) dylemat: wejdą (siłowo i zbrojnie) czy nie wejdą?

Niby wiadomo, co w tej sytuacji Pekin powinien zrobić: zdymisjonować Carrie Lam i ewentualnie dwóch jej zastępców, o których najgłośniej na ulicach – szefa lokalnej bezpieki Johna Lee oraz sekretarza odpowiedzialnego za wymiar sprawiedliwości Teresę Cheng. A potem siąść do negocjacji i rozmów. Pekin jednak tego nie robi i zapewne nie zrobi, albowiem w grę wchodzi tutaj newralgiczna i kluczowa w azjatyckiej kulturze kwestia „mianzi", czyli twarzy: nie wolno iść na ustępstwa i uginać się pod żądaniami demonstrantów.

Owszem, los tej trójki jest już przesądzony, ale mandaryni w Pekinie nie zgodzą się na ich odejście teraz, pod presją ulicy. Zamiast tego grają na zwłokę, na wyczerpanie tłumów i podział wśród mieszkańców. W 2014 r. podczas rewolucji parasolkowej takie podejście okazało się strategią słuszną, bo przeciwko „wichrzycielom" opowiedziała się w końcu klasa średnia i biznesmeni, tracący materialnie na społecznych niepokojach.

Teraz jednak ta strategia najwyraźniej nie działa, a jak to w takich przypadkach bywa, w najwyższym kierownictwie – niczym wiosną 1989 r. – dochodzi do podziałów i starć w kwestii: co z tym zrobić? Znowu ujawnili się twardogłowi, a stosowana przez nich retoryka jest ostra: protestanci naruszają prawo, trzeba zaprowadzić porządek i ład. Oczywiście siłą, nawet wprowadzając w ruch tamtejszy garnizon Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej. A kolejnym dowodem, że taka opcja nie jest wykluczana, staje się złowrogi fakt zebrania dużych formacji jednostek policji i sił bezpieczeństwa na stadionach sąsiedniego Shenzhenu.

Ten brutalny mechanizm można uruchomić w każdej chwili, ale Pekin się na to nie decyduje. Podczas gdy nawet renomowany „The Economist" nie wyklucza powtórki Tiananmen. Dlaczego Pekin jest wstrzemięźliwy?

Najwyższa stawka

Najczęściej używane argumenty są dwa: Xi Jinping przygotowuje wielkie uroczystości na 70-lecie ChRL, które przypadają 1 października tego roku. Gdyby doszło do siłowego przesilenia w Hongkongu, nikt by na nie zwrócił uwagi, całe długie przygotowania i wielka parada straciłyby na znaczeniu i wydźwięku. Nie jest to argumentacja pozbawiona logiki i sensu, podobnie jak druga, mówiąca o tym, że w takim przypadku Hongkong straciłby swój dotychczasowy status znaczącego globalnie ośrodka finansów i najbardziej otwartej gospodarki świata, którą to pozycję od lat zajmuje w prestiżowym rankingu Heritage Fundation. Nie byłaby to już dalej oaza otwartego biznesu i okno na świat, czy „brama do Chin", więc ta kura przestałaby znosić Pekinowi złote jaja.

Do stracenia jest wiele, co zresztą przypomniał niedawno władzom w Pekinie prezydent Donald Trump, mówiąc wprost, że użycie siły mogłoby poważnie zaszkodzić prowadzonym negocjacjom handlowym między dwoma największymi gospodarkami świata. I ten właśnie wątek, toczącej się wojny handlowej czy celnej, jest bez wątpienia poważnym powodem wstrzemięźliwości Pekinu w stosowaniu siły.

Są jednak w tamtejszych kalkulacjach jeszcze co najmniej dwie ważne kwestie, zbyt słabo dostrzegane poza granicami świata chińskojęzycznego. Pierwsza to Tajwan i planowane tam na styczeń 2020 r. wybory prezydenckie i parlamentarne. Pekin liczy, że ze względu na kłopoty gospodarcze obecnej administracji (do których w pewnym stopniu się przyczynił, ograniczając wymianę) – niechętnej mu Tsai Ing-wen – może ponownie dojść do władzy Guomindang, czyli Partia Narodowa. Kiedyś był to wielki wróg KPCh i ChRL. Dzisiaj jest jednak postrzegany, nie bez uzasadnienia, jako potencjalny kandydat do poważnych rozmów w kwestii dla Xi Jinpinga najistotniejszej: pokojowego zjednoczenia chińskich organizmów po obu stronach Cieśniny Tajwańskiej.

Jak można byłoby jednak prowadzić te rozmowy po użyciu siły w Hongkongu? Jak można byłoby po takim brutalnym akcie przekonywać, że formuła „jeden kraj, dwa systemy" nadal obowiązuje? No i jak zrealizować chińskie marzenie oraz doprowadzić do wielkiego renesansu chińskiego narodu, co obecna administracja postawiła sobie za historyczny cel?

Wielka gra

O wielkich ambicjach Xi Jinpinga i jego administracji wie już cały świat, a przede wszystkim Amerykanie – z racji szybko rosnącej potęgi Chin obawiający się o swój status hegemona. Dlatego wspierają Tajwan i obiecują mu nowe uzbrojenie, jak też mniej lub bardziej otwarcie wspierają demonstrantów w Hongkongu, co oficjalna prasa w ChRL porównuje do nowej kolorowej rewolucji, a więc szerzenia zachodnich wartości w innym kręgu cywilizacyjnym.

Do 2021 r. ma powstać „społeczeństwo umiarkowanego dobrobytu", czyli model rozwoju oparty na kwitnącym rynku wewnętrznym i klasie średniej, a do 2049 r., na stulecie ChRL, ma dojść do „wielkiego renesansu", czyli – najlepiej pokojowego – połączenia wszystkich chińskich ziem. Ambitnymi celami Xi Jinping postawił wielkie wyzwanie nie tylko Chinom i ludziom chińskojęzycznym, ale też całemu światu, a szczególnie USA.

Dodał jeszcze do tego – zbyt wcześnie, jak wiele na to wskazuje – równie ambitne cele na scenie globalnej, w postaci projektów budowy dwóch geostrategicznych Jedwabnych Szlaków: lądowego i morskiego. Jeszcze ich do końca nie wyrysował na mapie, a już Amerykanów... szlag trafił. Wykorzystają więc każdą okazję, także tę w Hongkongu, by ambitne cele Pekinu torpedować.

Do niedawna tak pewny siebie Xi Jinping ma obecnie ból głowy. Właśnie zdaje swój najważniejszy test z przywództwa. Wie już, że gra o najwyższą możliwą stawkę – los Wielkich Chin i ich „renesansu". Użycie siły może te ambicje storpedować. Ale czy jest wykluczone? Niestety nie, bowiem, trzymając się oficjalnej chińskiej mantry, stosowanej w toczącej się wojnie handlowej i celnej z USA: „Nie jesteśmy zwolennikami wojny, ale się jej nie boimy".

Wojna się jednak toczy – na ulicach Hongkongu. Ma specyficzny wydźwięk i wymiar. Kiedyś w okresie zimnej wojny nazywano takie starcia mianem „proxy war", czyli konfliktów z użyciem podstawionych pionków. Oby tylko nie była to nowa ich odsłona, bowiem mieszkańcy Hongkongu mają swoje uzasadnione racje i powody do tego, by o nie walczyć. Chcą zachować swój specjalny status i wolności, z których się dotąd cieszyli.

Czy im się uda? Wielu, jak znany ekspert François Godemont z Instytutu Montaigne, mocno powątpiewa, uważając, że wolny Hongkong właśnie wydaje ostatnie tchnienie. Pekin ma jeszcze większy dylemat niż Hongkończycy i zdaje już sobie sprawę z tego, że znalazł się na rozdrożu. Obecna sytuacja przypomina tę, w jakiej KPCh znalazła się po rozpadzie ZSRR. Znów trzeba zmienić wszystko, żeby wszystko zostało po staremu, tzn. dokonać tak głębokich zmian, żeby Partia pozostała przy władzy i skutecznie realizowała swe ambitne cele.