Zwolnienie z kosztów od apelacji osoby prawnej wcześniej zwolnionej z opłaty od pozwu

Przepis ten oznacza, że warunkiem zwolnienia osoby prawnej od kosztów sądowych jest z jednej strony wykazanie, że na stronie ciąży obowiązek uiszczenia konkretnych opłat sądowych, a z drugiej, że nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie.

Zawarte w art. 103 KSCU sformułowanie - jeżeli wykazała, że nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie - należy rozumieć, jako obowiązek wykazania trwałej niemożności uzyskania środków na uiszczenie kosztów sądowych.

Czytaj także: Konsekwencje odmowy zwolnienia z kosztów sądowych w orzecznictwie ETPC

W przepisach będących podstawą do zwolnienia od kosztów sądowych spółek handlowych próżno szukać katalogu środków dowodowych, które mają być przedstawiane przez wnioskodawców i pozwalać na dokonanie przez sąd oceny ich sytuacji majątkowej. W tym zakresie należy posiłkować się wypracowanym stanowiskiem doktryny i judykatury. W orzecznictwie podnosi się, że udowodnienie faktów, z których wynika, że strona nie ma dostatecznych środków na uiszczenie kosztów sądowych może nastąpić przy pomocy wszelkich środków dowodowych, a wybór środków dowodowych, na podstawie których można wykazać brak dostatecznych środków na uiszczenie kosztów sądowych, zależy od rodzaju podmiotu ubiegającego się o zwolnienie od kosztów sądowych i rodzaju prowadzonej przez niego działalności oraz jej zakresu (tak też SN w postanowieniu z dnia 18.01.2013 r., IV CZ 144/12). Jako przykłady podaje się: bilans roczny, sprawozdanie finansowe, wyciągi z kont bankowych, raporty kasowe, umowy kredytowe, czy też dokumenty stwierdzające wysokość zobowiązania (tak też SN w postanowieniu z 26.01.2018 r., II CZ 95/17).

Wskazać należy, że wprawdzie samo pojęcie "braku dostatecznych środków na uiszczenie kosztów", jest pojęciem nieostrym, to praktyka sądowa, szczególnie w sprawach gospodarczych, wypracowała pewne kryteria i wymagania przydatne przy rozstrzyganiu wniosków o zwolnienie od kosztów. Kondycję finansową osób prawnych uzewnętrzniają zatem informacje statystyczne, zaświadczenia urzędów skarbowych, sprawozdania finansowe, raporty kasowe, wyciągi bankowe, umowy kredytowe czy też dokumenty stwierdzające wysokość zobowiązania (tak też SN w postanowieniu z 26.01.2018 r., II CZ 95/17).

Jak słusznie orzekł w swoim postanowieniu Sąd Apelacyjny w Rzeszowie z dnia 04/02/2013 r., III APZ 3/13

„Wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych jest pismem procesowym, powinien, więc zawierać przedstawienie opisu kondycji finansowej pozwanego wraz z dowodami na poparcie przytoczonych okoliczności (art. 126 § 1 pkt 3 KPC). Dla spełnienia powyższego warunku nie jest wystarczające określenie sytuacji finansowej, jako rozpaczliwej. Zawarte w art. 103 KSCU sformułowanie - jeżeli wykazała, że nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie - należy rozumieć, jako obowiązek wykazania trwałej niemożności uzyskania środków na uiszczenie kosztów sądowych, przy odniesieniu do konkretnej opłaty sądowej, obciążającej stronę ubiegającą się o zwolnienie od kosztów „

W postanowieniu Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 17.01.2007 r., (I ACz 15/07, niepubl.); Sad ten stanął na słusznym stanowisku, iż:

„Skoro ustawodawca uzależnia przyznanie zwolnienia od kosztów sądowych od wykazania braku dostatecznych środków, to wnioskodawca powinien przedłożyć taką dokumentację, na podstawie, której sąd orzekający będzie mógł dokonać ustaleń, co do stanu majątkowego wnioskodawcy i oceny podnoszonych przez niego twierdzeń"

Podkreślenia wymaga fakt, że każdorazowo przy wpłynięciu do Sądu wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych, orzekający Sąd - przed rozstrzygnięciem przedmiotowego wniosku, - obowiązany jest do zbadania sytuacji materialnej strony wnioskującej. Czynności tej Sąd dokonuje w oparciu o przedłożone dokumenty oraz złożone oświadczenia i w wyniku dokonanych ustaleń stwierdza, czy przedstawiony przez stronę materiał jest wystarczający do uwzględnienia jej wniosku, czy też nie. Ten obowiązek Sądu wynika z faktu, iż instytucja zwolnienia od kosztów ma charakter wyjątkowy. Dlatego też wnioskująca strona jest obowiązana przedstawić swoją sytuację finansową ze szczególną starannością już w fazie złożenia pisma procesowego i skutkiem zaniechania wnioskodawcy w tym zakresie jest oddalenie wniosku (zob. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 2 października 1998 r., III CZP 34/98, Prok. i Pr. 1999, Nr 3, poz. 38, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2001 r., I Cz 142/01, Lex nr 1169287, postanowienie Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 26 lipca 2013 r., sygn. I ACz 471/13, LEX nr 1350418, postanowienie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 11 lipca 2013 r., sygn. akt I ACz 1131/13, Lex 1342334)

Sytuacja jednakże zmienia się w wypadku kiedy składający wniosek o zwolnienie z opłaty od apelacji został wcześniej w całości zwolniony z obowiązku ponoszenia opłaty sądowej od wniesionego pozwu.

Przywołać należy w tym miejscu Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 5 grudnia 2019 r. I CZ 99/19, który w sentencji orzekł:

„Sąd orzekający o zwolnieniu od opłaty od skargi kasacyjnej nie jest związany uprzednim orzeczeniem zwalniającym stronę od kosztów sądowych, jednak w sytuacji, w której na wcześniejszych etapach postępowania stronie przyznano zwolnienie od kosztów, odmowa udzielenia jej takiego zwolnienia w postępowaniu kasacyjnym wymaga stwierdzenia, iż położenie strony uległo w jakimś aspekcie zmianie".

Wypada wskazać na ugruntowane w judykaturze stanowisko Sądu Najwyższego, że sąd orzekający o zwolnieniu od opłaty od skargi kasacyjnej oraz apelacji nie jest związany uprzednim orzeczeniem zwalniającym stronę od kosztów sądowych, jednak w sytuacji, w której na wcześniejszych etapach postępowania stronie przyznano zwolnienie od kosztów, odmowa udzielenia jej takiego zwolnienia w postępowaniu kasacyjnym lub apelacyjnym wymaga stwierdzenia, iż położenie strony uległo w jakimś aspekcie zmianie (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14 października 2005 r., III CZ 77/05, z dnia 6 maja 2011 r., II CZ 12/11, z dnia 28 maja 2013 r., V CZ 12/13, z dnia 27 listopada 2013 r., V CZ 61/13, z dnia 13 lutego 2015 r., II CZ 91/14, z dnia 10 listopada 2016 r., IV CZ 45/16, i z dnia 26 stycznia 2018 r., II CZ 95/17).

W takiej sytuacji ( wcześniejsze zwolnienie z obowiązku uiszczania opłaty od pozwu) Sąd powinien był ocenić, czy w okresie od wydania tego postanowienia doszło do takiej zmiany w sytuacji składającego wniosek o zwolnienie, że nie powinien on dalej korzystać ze zwolnienia w postępowaniu apelacyjnym.

Oceniając swoje rozstrzygniecie od tym kątem Sąd powinien rozważyć, czy zgromadzony w sprawie materiał pozwala na takie ustalenia i ewentualnie wezwać wnioskodawcę do uzupełnienia jego wniosku względnie zarządzić dochodzenie (art. 109 ust. 1 KSCU).

Z postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14 października 2005 r., III CZ 77/05 wynika, że jeżeli ten sam podmiot był już wcześniej zwalniany od kosztów sądowych w związku z jego sytuacją majątkową, to bez wykazania zmiany tej sytuacji nie jest zasadna odmowa dalszego zwolnienia od kosztów. W postanowieniu o odmowie zwolnienia Sąd powinien wykazać, że w zmienionej sytuacji majątkowej wnioskodawcy jest on w stanie ponieść koszty postępowania.