Spór o status komorników utrudnia ściganie alimenciarzy. Czy będzie zmiana prawa?

Zmiana art. 209 kodeksu karnego z 2017 r. (DzU z 2017 r., poz. 952), polegająca na wskazaniu, że przestępstwo niealimentacji popełnia osoba, której zaległość stanowi równowartość co najmniej trzech świadczeń okresowych, podziała mobilizująco na dłużników. Bezpośrednio po nowelizacji k.k., w której określono karalną wysokość zaległości alimentacyjnych lub opóźnień w regulowaniu należności, liczba wszczętych postępowań wzrosła z 45,3 tys. w 2017 r. do 122,2 tys. w 2018 r., a liczba stwierdzonych przestępstw z 16,9 tys. do 70,4 tys.

Jednak jak wynika z raportu Najwyższej Izby Kontroli z marca 2022 r., w kolejnych latach liczby te ulegały zmniejszeniu w stosunku do 2018 r. – w 2019 r. o 25 proc., a w 2020 r. o 41 proc.  „Tym samym pozytywny efekt zaostrzenia przepisów prawa uległ osłabieniu” – czytamy w raporcie NIK. I ten z roku na rok słabnie nadal.

W 2023 r. było już tylko 55,6 tys. wszczętych postępowań i 32,2 tys. przestępstw stwierdzonych. Potwierdzają to ostatnie dane o skazaniach, którymi dysponuje Ministerstwo Sprawiedliwości. O ile jeszcze w 2020 r. skazano za niealimentację 35 838 osób, to w ubiegłym roku liczba ta wyniosła już tylko 10 736.  Natomiast zadłużenie w Funduszu Alimentacyjnym ciągle rośnie i dziś wynosi już ok. 16 mld zł.

Co ciekawe, NIK w swoim raporcie wskazywała, że jedną z głównych okoliczności wpływających na ograniczoną skuteczność dochodzenia należności od dłużników alimentacyjnych (22,3 proc.) stanowią umorzenia dochodzeń w sprawach o niealimentację. Przed zmianą przepisów, kiedy była mowa o uporczywym uchylaniu się od płacenia alimentów, można było mieć wątpliwości, czy jeśli ktoś raz na kilka miesięcy spełni świadczenie, to wypełnia znamiona tego przestępstwa, czy nie. Jednak obecnie, gdy przepis precyzyjnie określa, jak duże musi być zadłużenie (przypomnijmy: trzy świadczenia okresowe), pole do interpretacji jest praktycznie żadne.

Długi alimenciarzy: komornik składa zawiadomienie, a prokuratura umarza

Jednak jak mówią komornicy, zdarza się, że nawet w oczywistych sprawach, w których zadłużenie znacznie przekracza sumę trzech świadczeń, prokuratura umarza postępowanie.

– W sytuacji, gdy Fundusz Alimentacyjny wypłaca miesięcznie 500 zł, a zadłużenie danej osoby przekracza 60 tys. zł, to sprawa wydaje się oczywista. Niestety nawet w takich wypadkach prokuratura umarza postępowania albo odmawia wszczęcia dochodzenia. Co więcej, zgodnie z art. 325e § 1 kodeksu postępowania karnego, takie postanowienie nie wymaga uzasadnienia – mówi dr Jarosław Świeczkowski, komornik z Wejherowa.

I tu zaczynają się schody. Kiedy bowiem komornik skarżył takie postanowienia, to np. Prokuratura Rejonowa w Wejherowie czy Prokuratura Rejonowa w Pucku odmawiały przyjęcia zażalenia, uznając, że komornik sądowy nie jest uprawniony do złożenia zażalenia.

Czytaj więcej

Rzecz o prawie

Robert Damski: Chodzi o prawo i sprawiedliwość

Rozrasta się uprzywilejowana grupa ludzi, którzy mają immunitet egzekucyjny.

Zgodnie bowiem z art. 306 § 1a pkt 2 k.p.k. na postanowienie o umorzeniu postępowania zażalenie przysługuje „instytucji państwowej lub samorządowej, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie”. A zdaniem np. Prokuratury Rejonowej w Pucku, komornik jest oczywiście funkcjonariuszem publicznym i organem władzy publicznej, ale „w zakresie wykonywania czynności w postępowaniu egzekucyjnym i zabezpieczającym i tylko w tym zakresie”. Innymi słowy, komornik, choć jest uprawniony do złożenia zawiadomienia, to już nie jest uprawniony do wniesienia środka zaskarżenia.

Inna sprawa, że jak mówi dr Paweł Opitek, dyrektor biura prawnego w Związku Zawodowym Prokuratorów i Pracowników Prokuratury RP, praktyka w tym względzie nie jest jednolita.

 – Literalnie czytając przepisy, komornik nie ma legitymacji do wniesienia środka zaskarżenia, natomiast niektóre prokuratury rejonowe w Polsce takie zażalenia honorują. Mając na uwadze szczególny charakter przestępstwa niealimentacji, uwzględnianie takich zażaleń jest prospołeczne. Skoro zgodnie z art. 209 § 2 k.k. ściganie następuje m.in. na wniosek organu, który „podejmuje działania wobec dłużnika alimentacyjnego”, to też powinno się honorować złożone przez niego zażalenie. Do mnie takie podejście przemawia – mówi dr Opitek.

Zaznacza, że chodzi tylko o te przypadki, w których alimenty są wypłacane z Funduszu Alimentacyjnego. – Wówczas można bowiem uznać, że komornik niejako reprezentuje szeroko pojęty Skarb Państwa. O wiele większe wątpliwości byłyby , gdyby komornik działał z wniosku wierzyciela alimentacyjnego – zastrzega prokurator.

Ministerstwo Sprawiedliwości: „Nie ma potrzeby zmiany przepisów” o komornikach

Zdaniem Ministerstwa Sprawiedliwości w świetle dotychczasowego orzecznictwa Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego, komornik sądowy nie jest „instytucją państwową”. Inna sprawa, że MS powołuje się głównie na orzeczenia, które zapadły w starym stanie prawnym, na gruncie uchylonej już ustawy o komornikach sądowych i egzekucji. Wówczas jego status był zdecydowanie bardziej bliski przedsiębiorcy, ponieważ pobierane przez niego opłaty egzekucyjne stanowiły przychód kancelarii komorniczej. Obecnie, na gruncie ustawy o komornikach sądowych (tj. DzU z 2024 r., poz. 1458) opłaty egzekucyjne pobierane przez komornika stanowią przychód Skarbu Państwa, a komornik otrzymuje wynagrodzenie prowizyjne od pobranych opłat.

Niemniej jednak resort stoi na stanowisku, że w przypadku, gdy komornik złożył zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa niealimentacji z art. 209 k.k., nie przysługuje mu prawo zażalenia na postanowienie prokuratora zarówno o odmowie wszczęcia śledztwa, jak i o umorzeniu śledztwa (dochodzenia), będące skutkiem jego zawiadomienia o przestępstwie niealimentacji.

Czytaj więcej

Prawo rodzinne

Krótki żywot tablic alimentacyjnych. Zniknęły ze stron Ministerstwa Sprawiedliwości

Po fali krytyki, jaka przetoczyła się w internecie, Ministerstwo Sprawiedliwości zapowiada zmianę...

– Mimo że problem został słusznie zauważony, nie ma powodu, by zmieniać prawo. Co do zasady ściganie przestępstwa niealimentacji następuje na wniosek wielu osób, tj. pokrzywdzonego, organu pomocy społecznej lub organu podejmującego działania wobec dłużnika alimentacyjnego (art. 209 § 2 k.k.). Tym samym prokuratorską decyzję o odmowie/umorzeniu śledztwa może zaskarżyć zarówno pokrzywdzony, jak i organ pomocy społecznej lub organ podejmujący działania wobec dłużnika alimentacyjnego (tj. instytucja państwowa lub samorządowa, m.in. wójt, burmistrz lub prezydent miasta). W rezultacie wydaje się zasadne, że ustawodawca wskazanym uprawnieniem objął podmioty bezpośrednio zaangażowane w realizację ustawowego obowiązku alimentacji – odpowiadają „Rzeczpospolitej” przedstawiciele resortu sprawiedliwości.

MS przypomina, że zgodnie z art. 5 ust. 3b ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (DzU z 2025 r., poz. 438), jeżeli decyzja o uznaniu dłużnika alimentacyjnego za uchylającego się od zobowiązań alimentacyjnych stanie się ostateczna, organ właściwy dłużnika, tj. właśnie wójt, burmistrz lub prezydent miasta m.in. składa wniosek o ściganie za przestępstwo określone w art. 209 k.k.

 – Innymi słowy, w określonych okolicznościach, organ ten ma prawny obowiązek zawiadomić policję albo prokuratora o podejrzeniu przestępstwa niealimentacji (art. 304 § 2 k.p.k.). Obowiązek ten ciąży na nim także w sytuacji, gdy „jedynie” w związku ze swą działalnością dowiedział się o popełnieniu tego przestępstwa. Co więcej, niewypełnienie tego obowiązku skutkuje dla takiego podmiotu odpowiedzialnością karną za przestępstwo z art. 231 k.k. (tj. za niedopełnienie ustawowego obowiązku) – tłumaczy Ministerstwo Sprawiedliwości.

Problem w tym, że samorządy nie zawsze są tym zainteresowane, ponieważ świadczenia wypłacane z Funduszu Alimentacyjnego są finansowane nie z budżetu gminy, lecz z budżetu centralnego, a samorząd jest jedynie przekaźnikiem tych pieniędzy.

Czytaj więcej

Prawo rodzinne

Wysokość alimentów na dziecko. Ministerstwo wyśle sądom tabelki

Ministerstwo Sprawiedliwości opublikowało tzw. tablicę alimentacyjną z konkretnymi kwotami alimen...

Nie tylko literalne brzmienie przepisów

Doktor Jakub Kosowski z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie zwraca uwagę, że pojęcie „instytucja państwowa” nie zostało na gruncie prawa karnego zdefiniowane.