Odszkodowania za represje w PRL. Prezes SN Małgorzata Manowska zadaje ważne pytanie

Od ponad 30 lat zarówno ofiary represji komunistycznych i ich bliscy mogą domagać się rekompensaty za doznane szkody. Chodzi chociażby o opozycjonistów zwalnianych z pracy, internowanych, szykanowanych czy osadzanych w więzieniu za swoją aktywność albo nawet przynależność do organizacji. Dochodzenie sprawiedliwości po latach umożliwia tzw. ustawa lutowa, czyli ustawa z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. To na jej podstawie osoby, które zostały skazane między 1944 r. a 1989 r. za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, a wyroki te zostały następnie uznane za nieważne, mogą wystąpić z roszczeniem o odszkodowanie, zadośćuczynienie i zwrot mienia.

Pierwsza prezes SN Małgorzata Manowska pyta o sprawy odszkodowań za represje w PRL

Co do zasady grono tych, którzy mogą domagać się takiej rekompensaty, jest jasno określone. Chodzi o osoby: wobec których wyrok skazujący został unieważniony, dzieci przebywające wraz z matką pozbawioną wolności przez unieważniony wyrok, internowane w stanie wojennym, przymusowo skierowane do wojska, poddane represjom w stalinizmie. Z roszczeniem mogą wystąpić także bliscy zmarłych osób represjonowanych.

Mniej jasna jest jednak kwestia katalogu przeciwnych stron procesowych w takich postępowaniach. Tego też dotyczy zagadnienie prawne, które do Izby Karnej Sądu Najwyższego skierowała niedawno I prezes tego sądu Małgorzata Manowska. Zapytała w nim, czy w postępowaniu w przedmiocie odszkodowania lub zadośćuczynienia, o którym mowa w art. 8 ustawy z  23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa, Skarb Państwa jest jego stroną.

Czytaj więcej

Prawo karne

Byli milicjanci skazani za represje w stanie wojennym. Kary więzienia i grzywny

Na kary pozbawienia wolności w zawieszeniu i grzywny warszawski sąd rejonowy skazał w czwartek dw...

Uzasadniając to pytanie I prezes SN wskazała, że w kwestii przebiegu takich spraw ustawa lutowa odsyła do kodeksu postępowania karnego. Ta ostatnia ustawa jeszcze do niedawna w art. 554 § 2a i § 2b ustalała, że stronami takich postępowań są: wnioskodawca, prokurator i Skarb Państwa, a reprezentantem Skarbu Państwa był prezes sądu, w którym wydano ostatnie orzeczenie kończące postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności karnej.

Sytuacja zmieniła się w konsekwencji nowelizacji k.p.k. z lipca 2023 r., która wyłączyła wprost możliwość stosowania tych przepisów procesowych na gruncie ustawy lutowej. Co więcej, ustawa lutowa zobowiązuje do doręczenia odpisu żądania odszkodowania prokuratorowi, a k.p.k. przewiduje, że o terminie rozpraw zawiadamia się Skarb Państwa i prokuratora.

Bałagan w przepisach. Kto staje przed sądem w sprawach odszkodowań za represje komunistyczne?

W konsekwencji tego zamętu w orzecznictwie sądów w tych sprawach wykształciły się dwie linie orzecznicze. Niektóre sądy powszechne i Sąd Najwyższy uznają, że Skarb Państwa nie jest stroną postępowania odszkodowawczego prowadzonego na podstawie ustawy lutowej, a jest nią – oprócz wnioskodawcy – prokurator. Argumentem jest, chociażby nakaz doręczenia odpisu żądania odszkodowania wyłącznie prokuratorowi i pominięcie w tym zakresie przedstawiciela Skarbu Państwa, co ma wyraźnie wskazywać na intencję wykluczenia reprezentacji tego podmiotu w postępowaniu odszkodowawczym.

Przed sądami powszechnymi i SN zapadają jednak także rozstrzygnięcia przeciwne, w których przyjęto, że Skarb Państwa jest stroną takich postępowań. W uzasadnieniu tych orzeczeń sądy przekonują, że katalog stron postępowania powinien być dekodowany w pierwszej kolejności na podstawie ustawy lutowej i ukształtowanego przez nią swoistego modelu postępowania odszkodowawczego.

Prezes Małgorzata Manowska poprosiła też SN o odpowiedź na drugie pytanie w przypadku gdyby stwierdził on, że Skarb Państwa jest stroną takich postępowań. Prezes SN chce wiedzieć, czy SP jest w nich reprezentowany i czy taką reprezentację wykonuje prokurator.

Co ważne, na to zagadnienie prawne odpowiedzieć ma skład siedmiu sędziów Izby Karnej, co umożliwi nadanie ewentualnemu rozstrzygnięciu moc zasady prawnej. Termin rozprawy nie został jeszcze wyznaczony. Sędzią sprawozdawcą będzie Stanisław Stankiewicz.

Sygnatura akt: I KZP 4/25