Zarówno prawo, jak i jurysdykcja Wielkiej Brytanii od wielu lat cieszą się niesłabnąca popularnością. Wybierane są do rozstrzygania licznych sporów wynikających z transgranicznych transakcji handlowych. Wpływ na to ma bez wątpienia stabilny system sądownictwa, poszanowanie swobody zawierania umów czy powszechna znajomość języka angielskiego. Umowa o wystąpieniu Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej określa ramy prawne dla postępowań rozpoczętych oraz toczących się przed zakończeniem okresu przejściowego. Wiele pytań i niepewności budzi jednak kwestia stosunków pomiędzy Wielką Brytanią a Unią Europejską po okresie przejściowym. W dalszym ciągu nie wypracowano bowiem żadnego porozumienia w tej kwestii.
Prawo właściwe
Materia prawa właściwego podlega obecnie postanowieniom rozporządzeń Wspólnoty Europejskiej w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) i pozaumownych (Rzym II). Na podstawie ustawy o wystąpieniu z Unii Europejskiej z 2018 r. (European Union Withdrawal Act 2018), rozporządzenia Rzym I i Rzym II zostały przyjęte jako prawo krajowe Wielkiej Brytanii.
Zakres geograficzny stosowania rozporządzenia Rzym I (podobnie jak w przypadku rozporządzenia Rzym II) jest nieograniczony. Jego przepisy stosuje się bez względu na to, czy wskazane prawo jest prawem państwa członkowskiego, a więc także wówczas, gdy w efekcie jego zastosowania, właściwe ma się okazać prawo dopowolnego państwa trzeciego. W konsekwencji, Rzym I wymaga stosowania bez względu na to, czy obie strony są w jakikolwiek sposób powiązane z państwami członkowskimi Unii, czy też jakikolwiek element stanu faktycznego ich stosunku wykazuje takie powiązanie1. Brak członkostwa Wielkiej Brytanii w Unii Europejskiej nie będzie więc stanowił przeszkody do stosowania prawa brytyjskiego, jeżeli będzie ono właściwe.
Jurysdykcja sądu oraz wykonanie wyroku zagranicznego
Na terytorium Unii Europejskiej, w sprawach cywilnych oraz handlowych, w których występuje element międzynarodowy, wiodącym aktem prawnym mającym zastosowanie jest rozporządzenie UE nr 1215/2012 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych z 12 grudnia 2012 r. („Bruksela I bis"). Ustanawia ono wspólne reguły jurysdykcyjne w sprawach cywilnych i handlowych oraz umożliwia swobodne przemieszczanie się orzeczeń sądowych pomiędzy różnymi państwami UE.
Zgodnie z art. 67 umowy o wystąpieniu Wielkiej Brytanii, Bruksela I bis ma zastosowanie do postępowań sądowych wszczętych przed zakończeniem okresu przejściowego, tj. do dnia 31 grudnia 2020 r. oraz w odniesieniu do postępowań lub spraw pozostających w związku z takim postępowaniem sądowym.
Nie jest natomiast do tej pory rozstrzygnięte, co się stanie z postępowaniami wszczętymi po okresie przejściowym. Wielka Brytania analizuje różne możliwości. Jako główny cel wskazuje się przystąpienie do konwencji o jurysdykcji i uznawaniu oraz wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych, podpisanej w Lugano 30 października 2007 r. W dniu 8 kwietnia 2020 r. Wielka Brytania złożyła wniosek o przystąpienie do Konwencji z Lugano jako samodzielna strona (obecnie jest ona stroną z racji swojego członkostwa w UE). Przystąpienie do ww. konwencji jest powszechnie uważane jako jedno z najlepszych rozwiązań. Ustanawia ona skuteczny system określania właściwej jurysdykcji i zapobiegania tym samym jednoczesnych postępowań w różnych krajach. Ponadto, reguluje materię wykonalności zagranicznych orzeczeń sądowych.
Potencjalną przeszkodą w przystąpieniu Wielkiej Brytanii do Konwencji z Lugano jest brak wyrażenia na to zgody przez jej pozostałych sygnatariuszy (zgodnie z art. 72 ust. 3 Konwencji z Lugano). Do tej pory poparcie da przystąpienia Wielkiej Brytanii wyraziły Islandia, Norwegia oraz Szwajcaria. Stanowisko krajów członkowskich UE jest na razie nieznane.
Kolejnym istotnym instrumentem sprzyjającym autonomii stron międzynarodowych transakcji handlowych jest konwencja haska z 30 czerwca 2005 r. o umowach dotyczących właściwości sądu. Wielka Brytania począwszy od dnia 1 października 2015 r. jest stroną Konwencji Haskiej jako członek UE i pozostanie nią do końca okresu przejściowego, a od 1 stycznia 2021 r. planuje przystąpić do niej jako samodzielna strona.
Warto mieć jednak na uwadze, że Konwencja Haska nie zapewnia tak szerokiej ochrony jak Bruksela I bis albo Konwencja z Lugano. Sądy państw - sygnatariuszy Konwencji Haskiej są obowiązane respektować klauzulę wyłącznej jurysdykcji przyznanej sądom pozostałych stron konwencji. Umowy zawierające klauzule asymetryczne lub niewyłączne nie są natomiast nią objęte. Co więcej, UE oraz Wielka Brytania nie wypracowały wspólnego stanowiska w istotnej kwestii temporalnego zastosowania Konwencji Haskiej. Wielka Brytania utrzymuje, że konwencja ta będzie miała zastosowanie do umów zawartych po 1 października 2015 r., czyli po dacie przystąpienia Wielkiej Brytanii do tej konwencji jako państwa członkowskiego UE2. Odmienne stanowisko zajęła UE, wydając oświadczenie, że Konwencja Haska będzie miała zastosowanie wyłącznie do umów zawartych od dnia 1 stycznia 2021 r., czyli od dnia, w którym Wieka Brytania przystąpi do konwencji jako osobna strona. Powyższe może prowadzić do rozbieżności w orzecznictwie sądów europejskich, w zależności od przyjęcia stanowiska „brytyjskiego" lub „unijnego". Biorąc pod uwagę problemy, które mogą (na razie tylko w teorii) wystąpić na tym gruncie, zalecana jest aktualizacja klauzul jurysdykcyjnych po 1 stycznia 2021 r.
Jeżeli Wielka Brytania nie przystąpi do powyższych konwencji, to kwestia jurysdykcji oraz wykonalności orzeczeń sądowych będzie podlegać wewnętrznemu prawu Wielkiej Brytanii i poszczególnych państw członkowskich. W prawie polskim kwestia wykonalności orzeczeń sądów państw obcych została uregulowana w art. 1150 – 1152 k.p.c. Zgodnie z art. 1150 k.p.c., orzeczenia sądów państw obcych w sprawach cywilnych, nadające się do wykonania w drodze egzekucji, stają się tytułami wykonawczymi po stwierdzeniu ich wykonalności przez sąd polski. Stwierdzenie wykonalności następuje na wniosek wierzyciela przez nadanie orzeczeniu sądu państwa obcego klauzuli wykonalności. O nadaniu klauzuli wykonalności orzeka sąd okręgowy miejsca zamieszkania albo siedziby dłużnika, a w braku takiego sądu - sąd okręgowy, w którego okręgu ma być prowadzona egzekucja. Egzekucja na podstawie orzeczenia sądu państwa obcego może być wszczęta po uprawomocnieniu się postanowienia o nadaniu klauzuli wykonalności.
Arbitraż
W świetle wszystkich niepewności związanych z wpływem Brexitu na postępowania sądowe, arbitraż jawi się jako szczególnie atrakcyjna metoda rozwiązywania sporów. Mimo Brexitu, Wielka Brytania pozostanie sygnatariuszem Konwencji Nowojorskiej z 1958 r. o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych. Konwencja ta przewiduje niezwykle efektywny i prosty proces uznawania i wykonywania orzeczeń arbitrażowych niemal na całym świecie.
Podsumowując
Nie ulega wątpliwości, że skuteczne negocjacje pomiędzy Wielką Brytanią a Unią Europejską we wskazanych aspektach mają kluczowe znaczenie dla zapewnienia efektywności transgranicznej współpracy sądowej. Wypracowanie porozumienia będzie korzystne zarówno dla Wielkiej Brytanii – pozwoliłoby w znacznym stopniu zapobiec osłabieniu jej roli lidera na rynku usług prawniczych, jak i dla pozostałych państw członkowskich UE, których przedsiębiorcy entuzjastycznie korzystają z dotychczasowych ram legislacyjnych.
Maciej Jóźwiak - partner kierujący zespołem rozwiązywania sporów kancelarii Eversheds Sutherland Wierzbowski
Małgorzata Miszewska - prawnik w zespole rozwiązywania sporów kancelarii Eversheds Sutherland Wierzbowski
1A. W. Wiśniewski [w:] Prawo prywatne międzynarodowe. Komentarz, red. J. Poczobut, Warszawa 2017, art. 28.
