Jak zostało wskazane w wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 31 marca 2006 roku, sygn. akt. I ACa 973/05, zabieg medyczny wykonany bez zgody pacjenta jest bezprawny nawet wówczas, gdy lekarz działał zgodnie z zasadami sztuki lekarskiej. Co więcej, to na lekarzu spoczywa ciężar udowodnienia, że udzielił informacji, które stanowiły podstawę zgody pacjenta na dokonanie czynności medycznych lub na odmowę zgody. Z kolei Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 maja 2012 roku o sygn. akt III CSK 227/11 wskazał, iż sama aprobata pacjenta dla dokonania zabiegu, uzyskana w sytuacji braku udzielenia mu przystępnej informacji, nie może być traktowana jako zgoda w rozumieniu art. 32 i 34 ustawy o zawodzie lekarza.
Kto jest uprawniony do wyrażenia zgody
Generalną zasadą jest, że zgoda jest odbierana bezpośrednio od pacjenta. Ustawodawca przewidział jednak pewne wyjątki w przypadku, gdy pacjent jest małoletni lub niezdolny do świadomego wyrażenia zgody, ubezwłasnowolniony częściowo albo całkowicie.
Osoba małoletnia
Uznaje się, że osoba małoletnia (zasadniczo do ukończenia 18 lat) nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, a więc także do wyrażenia zgody na leczenie. W konsekwencji wymagana jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego, a gdy takiego przedstawiciela ustawowego nie ma lub porozumienie się z nim jest niemożliwe – konieczne jest zezwolenie sądu opiekuńczego. Jednak jeśli małoletni ukończył 16 rok życia, konieczne jest uzyskanie zgody zarówno jego przedstawiciela ustawowego jak i samego małoletniego.
Osoba całkowicie ubezwłasnowolniona
W przypadku osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej prawo do wyrażenia zgody na zabieg lub leczenie ma jedynie przedstawiciel ustawowy tej osoby. Jeśli nie ma przedstawiciela ustawowego, takiej zgody może udzielić opiekun faktyczny. Należy jednak zwrócić uwagę, że lekarz ma ustawowy obowiązek odebrania od osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej zgody na przeprowadzenie badania lub innych świadczeń zdrowotnych, jeśli osoba ta jest w stanie z rozeznaniem wyrazić swoją opinię, przy czym ustawa nie precyzuje, czym charakteryzuje się ten stan. Z brzmienia przepisu wynika jedynie, że dysponowanie dostatecznym rozeznaniem w konkretnych okolicznościach będzie podlegało ocenie osoby udzielającej świadczenia. W sytuacji, gdy przedstawiciel ustawowy lub opiekun faktyczny nie wyrażą zgody na udzielenie świadczenia zdrowotnego, konieczne będzie uzyskanie zezwolenia sądu opiekuńczego.
Osoba częściowo ubezwłasnowolniona
W przepisach dotyczących osób częściowo ubezwłasnowolnionych występują pewne niejasności. Co do zasady, osoba częściowo ubezwłasnowolniona ma prawo do wyrażenia zgody na przeprowadzenie interwencji medycznej (dotyczy to również wykonania zabiegu operacyjnego, a także zastosowania metody leczenia lub diagnostyki stwarzającej podwyższone ryzyko), co wynika z art. 17 ust. 2 ustawy o prawach pacjenta. Z kolei według art. 34 ust. 3 ustawy o zawodzie lekarza na lekarzu spoczywa obowiązek odebrania zgody od przedstawiciela ustawowego, a gdy porozumienie się z nim jest niemożliwe – uzyskania zezwolenia sądu opiekuńczego. Przedstawione rozwiązania stoją we wzajemnej sprzeczności. Z jednej strony pacjent ma prawo do wyrażenia zgody, a z drugiej lekarz nie jest uprawniony do jej przyjęcia ze względu na obowiązek uzyskania zgody od przedstawiciela ustawowego częściowo ubezwłasnowolnionego pacjenta. Obecny kształt tej regulacji wymaga więc interwencji ustawodawcy.
Sytuacje nagłe
Ustawodawca zastrzegł, że jeśli uzyskanie zgody przedstawiciela ustawowego bądź właściwego sądu opiekuńczego będzie powodowało zwłokę, która groziłaby pacjentowi niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, lekarz może zastosować zabieg operacyjny albo zastosować metodę leczenia lub diagnostyki stwarzającą podwyższone ryzyko dla pacjenta, po zasięgnięciu opinii drugiego lekarza, w miarę możliwości tej samej specjalności. O wykonywanych czynnościach lekarz musi jednak niezwłocznie powiadomić przedstawiciela ustawowego, opiekuna faktycznego lub sąd opiekuńczy.
