„Adwokatura Zasłużonym” - odznaka dla Adama Zagajewskiego

Adam Zagajewski – poeta, prozaik – zmarł w niedzielę 21 marca, wieczorem. Był artystą, który wiedział, jak ważnym elementem życia społecznego, mającym istotny wpływ na bieg spraw społecznych i ludzkich, jest prawo. Widział i rozumiał prawo tak szeroko, jak tylko może widzieć i rozumieć je ktoś kierujący się potrzebami jednostki, godności ludzkiej i szczęścia człowieka.

Gwarancje życia w wolności były dla Adama Zagajewskiego spoiwem tkanki społecznej, czemu najpełniejszy wyraz dał w eseju „Solidarność i samotność". Sam boleśnie doświadczył tego rozdźwięku między stanem wspólnej radości wielu a stanem samotności, kiedy po wiośnie „Solidarności" w 1982 r. znalazł się samotny w Paryżu. W mieście, które na każdym kroku, przez historyczne odniesienia do powstania listopadowego i Wielkiej Emigracji po powstaniu, przypominało mu o Polsce, pogłębiało tęsknotę i poczucie samotności.

Był uczestnikiem i obserwatorem życia społecznego zarówno wtedy, kiedy w 1974 r., wspólnie z Julianem Kornhauserem, dał nam „Świat nie przedstawiony", w którym obnażał propagandę PRL, zwalczał „czarną pianę gazet", ujawniał absurdy szczęśliwości i jedności narodu, jak i wtedy, kiedy w 2019 r. wydane zostało „Prawdziwe życie", opisujące stan zakłamania i nowomowy.

W swojej ostatniej książce „Substancja nieuporządkowana" zajął się dekonstrukcją prawa jako narzędzia budowania autokracji. Ta książka to wynik wieloletniej obserwacji sceny politycznej w Polsce i kulminacyjnych wydarzeń ostatnich kilku lat, których Adam Zagajewski był krytycznym recenzentem. Mówił o tym, jak ważne jest, żeby ludzie nie pozostawali obojętni wobec zła, wobec zmian, które prowadzą Polskę właśnie w kierunku autokracji.

Można, śledząc jego zaangażowanie, obserwując jego postawę, stwierdzić, że busolą wyznaczającą kurs jego życia były prawa jednostki. Adama Zagajewskiego nie sposób jednak zdefiniować, chcąc pozostać mu wiernym. Sam mówił przecież, że wolność to także wolność od definicji. Ale widział też pewne jej ograniczenia we współczesnym świecie. Uważał, że nie ma wolności, która nie podlega pewnym prawom. Nie jest tak – mówił – że wolność jest anarchią. Tak jak sędziów obowiązuje kodeks, tak artysta podlega pewnej formie, bez której sztuka nie może istnieć. Doświadczał zatem tego ulotnego związku pomiędzy sztuką a prawem.

O muzyce mówił, że koi nerwy, ale też jest w pewnym sensie momentem filozoficznym, uzmysłowieniem, czym jest życie. Lubił odwoływać się do Gustava Mahlera i jego filozofii muzyki, która wypływa z wielkich pytań. W twórczości Adama Zagajewskiego widoczne są te Mahlerowskie ślady pojmowania sztuki wywodzącej się z wielkich pytań. „Substancja nieuporządkowana" stawia pytanie, czym jest wolność, i podejmuje próbę znalezienia odpowiedzi. Do wolności się przyzwyczajamy i uświadamiamy sobie, że ona była, dopiero wtedy, kiedy ją tracimy.

Od lat adwokatura przyznaje odznakę „Adwokatura Zasłużonym". To wyróżnienie zakorzenione jest w stuletniej tradycji adwokatury i w dewizie adwokackiej: „Polsce wierność, praw i wolności obrona, potrzebującym pomoc". Odznaka przyznawana jest adwokatom, ale też osobom, które działają publicznie w obszarze praw i wolności obywatelskich. W 2020 r. Naczelna Rada Adwokacka przyznała tę odznakę Adamowi Zagajewskiemu. Swoją twórczością zaświadczał, jak ważna jest wolność każdego człowieka i całych społeczeństw. W jednym z ostatnich wywiadów, pytany o sztukę i politykę, o rolę poety w życiu społecznym, mówił, że „być poetą to mówić prawdę", i kilka zdań dalej, że „poeta z reguły posiada elementarną wrażliwość, która kieruje go w stronę wolności".

Adam Zagajewski uczynił nam, adwokatom, zaszczyt, przyjmując tę odznakę i dołączając do znakomitego grona osób odznaczonych spoza naszego zawodu – między innymi profesora Leszka Kołakowskiego, Andrzeja Wajdy, Józefa Życińskiego czy Mariana Turskiego.

Twórczość Adama Zagajewskiego jest uniwersalna, zawiera wiele myśli i przesłań ważnych teraz i dla następnych pokoleń. Pamięć o Adamie Zagajewskim zobowiązuje nas, prawników, abyśmy tak rozumieli, kształtowali i stosowali prawo, aby chroniło ono prawa i wolności obywatelskie, w tym fundamentalne prawo do niezależnych sądów. Dla nas, adwokatów, ale też dla sędziów myślących niezawiśle, wybieram wiersz Adama Zagajewskiego pod tytułem „Prawo":

„Jest niewidzialne, przezroczyste,

o anemicznej cerze chorowitego

chłopca, który rozwiązuje szarady;

niedostępne wzruszeniu poety;

uwielbia maskaradę, ubiera się

w kobiece suknie, kryje się

pod popiołami peruk. A jednak to ono,

wytrwałe jak sprężyny zegarów