Umowy: Czym różni się zwłoka od opóźnienia

Opóźnienie i zwłoka oraz związane z nimi skutki dla stron umowy regulują przepisy kodeksu cywilnego. Określeń  tych  nie należy używać zamiennie. Uprawnienia strony dotkniętej zwłoką bądź tylko opóźnieniem  znacznie się różnią. W obu przypadkach mamy do czynienia z nieterminowością wykonania przyjętych  zobowiązań wynikających np. z umowy.

Jednak zwłoki, czasem nazywanej opóźnieniem kwalifikowanym, dopuszcza się tylko ten dłużnik, który nie wykonał umowy w terminie z przyczyn, za które ponosi odpowiedzialność, czyli od niego zależnych, w przeciwieństwie do tzw. opóźnienia zwykłego, które następuje już wówczas, gdy termin nie zostanie dotrzymany z przyczyn niezależnych od opóźniającego się.

Jakie zasady odpowiedzialności

Zarówno zwłoka, jak i opóźnienie oznacza niewykonanie zobowiązania w terminie wnikającym z czynności prawnej (najczęściej ustalonym w umowie). Jednak pojęcie opóźnienia jest szersze od pojęcia zwłoki. Opóźnienie to każdy przypadek niewykonania zobowiązania w terminie, a zwłoka to szczególny przypadek opóźnienia jako działania lub zaniechania zawinionego. Działanie zawinione to działanie, za które strona ponosi odpowiedzialność.

Co do zasady podstawę odpowiedzialności dłużnika stanowi jego zawinione zachowanie, przez co należy rozumieć zarówno działanie, jak i zaniechanie. Zgodnie z art. 471 dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

Przepis ten uzależnia odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie bądź nienależyte wykonanie zobowiązania od tego, czy można mu przypisać winę, to jest od tego, czy ponosi on odpowiedzialność za swoje zachowanie.

Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że art. 471 k.c. ustanawia domniemanie prawne, zgodnie z którym dłużnik ponosi odpowiedzialność za niewykonanie bądź nienależyte wykonanie zobowiązania, a co za tym idzie wierzyciel nie musi wykazywać tej okoliczności, bo to dłużnik, aby uniknąć odpowiedzialności odszkodowawczej, powinien obalić domniemanie prawne, czyli wykazać, że jego zachowanie nie było zawinione. Powinien udowodnić zaistnienie takich okoliczności, które  dadzą podstawę do oceny, że nienależyte wykonanie zobowiązania nie jest następstwem okoliczności, za które ponosi on odpowiedzialność.

Z kolei wierzyciel w celu dochodzenia odszkodowania na podstawie art. 471 kc powinien wykazać jedynie, że dłużnik nie wykonał bądź wykonał zobowiązanie, ale w sposób nienależyty (także nieterminowy) oraz że z tego tytułu poniósł szkodę.

Uwaga!

Najistotniejszą kwestią, jaką musi wykazać wierzyciel, jest związek przyczyno-wy między zachowaniem dłużnika i szkodą, jaką poniósł wierzyciel.

Zupełnie inaczej kształtują się zasady odpowiedzialności dłużnika za opóźnienie w spełnieniu świadczenia.  W takiej sytuacji wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi, a wierzyciel nie poniósłby żadnej szkody. Jednak w takiej sytuacji wierzyciel zostaje pozbawiony dochodzenia odszkodowania, którego mógłby domagać się, gdyby dłużnik dopuścił się zwłoki.

Zwłoka, tak jak wskazano, jest opóźnieniem zawinionym i może  wystąpić zarówno po stronie dłużnika, jak i po stronie wierzyciela.

Wezwanie nie pomaga

Zgodnie z art. 476 k.c. dłużnik dopuszcza się zwłoki, gdy nie spełnia świadczenia w terminie, a jeżeli termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia go niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela, jednakże niespełnienie świadczenia w odpowiednim czasie musi być następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność.

Przykład

A i B ustalili w umowie, że A dostarczy B sprzedany komputer  20 listopada 2011. Zwłoka A nastąpi w  21 listopada 2011, przy założeniu że ponosi on winę za niedostarczenie komputera zgodnie z umową.

Przykład

A i B ustalili, że A dostarczy B komputer, nie wskazując w umowie  terminu. B skierował  do A wezwanie do wydania komputera, jednak w wezwaniu  też nie wskazał terminu, w jakim ma nastąpić wydanie rzeczy. Zwłoka A nastąpi w dniu, w którym możliwe będzie wydanie komputera, może nim być dzień, w którym A odebrał wezwanie do wydania rzeczy.

Zasadą jest, że jeżeli wykonanie umowy polega na wydaniu rzeczy znajdującej się w posiadaniu dłużnika oraz wykonanie to będzie mogło być spełnione niezwłocznie, wówczas do zwłoki dochodzi, gdy nie wykonano umowy w tym dniu. Natomiast jeżeli do wykonania umowy konieczne jest wykonanie odpowiednich czynności, to niezwłoczność oznacza najkrótszy możliwy termin, w jakim dłużnik ma możliwość spełnienia świadczenia w świetle i stanie faktycznym obiektywnych możliwości.

Art. 476 k.c. zawiera domniemanie, zgodnie z którym dłużnik pozostaje w zwłoce, jeżeli nie dotrzymuje terminu  świadczenia. Wierzyciel nie musi udowadniać, że niedotrzymanie terminu spełnienia świadczenia jest spowodowane okolicznościami, za które dłużnik odpowiada.

Powinien  jedynie wykazać, że termin wykonania zobowiązania upłynął bezskutecznie. Zwłoka ustaje z momentem spełnienia świadczenia przez dłużnika. Jeśli  dłużnik twierdzi, że nie popadł w zwłokę, lecz w opóźnienie zwykłe, to powinien tę okoliczność wykazać.

Spełnienie świadczenia lub naprawienie szkody

Zwłoka dłużnika uprawnia wierzyciela  do wystąpienia z żądaniem wykonania zobowiązania przez dłużnika i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki. W sytuacji gdyby spełnienie świadczenia przez dłużnika po zastrzeżonym w umowie terminie utraciło dla wierzyciela znaczenie, ma on prawo nie przyjąć  świadczenia i żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.

Szczególne uprawnienia przyznane zostały wierzycielowi, gdy przedmiotem świadczenia, co do którego dłużnik pozostaje w zwłoce, jest określona ilość rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, wówczas wierzyciel ma prawo nabyć na koszt dłużnika taką samą ilości rzeczy tego samego gatunku albo żądać od dłużnika zapłaty ich wartości, zachowując roszczenie o naprawienie szkody wynikłej ze zwłoki.

Jeżeli przedmiotem świadczenia jest rzecz oznaczona co do tożsamości, wówczas zgodnie z art. 478 k.c. dłużnik będący w zwłoce odpowiedzialny jest za utratę lub uszkodzenie przedmiotu świadczenia. Dłużnik nie ponosi takiej odpowiedzialności, jeżeli utrata lub uszkodzenie nastąpiłoby także wtedy, gdyby świadczenie zostało spełnione w czasie właściwym.

Przykład

Dłużnik A i wierzyciel B mieszkają w sąsiedztwie. Przedmiotem zawartej przez nich umowy było dostarczenie 100 drzewek iglastych.

Strony uzgodniły termin dostawy na 20 listopada 2011.  A nie dostarczył drzewek w terminie, bo wskutek opadów zostały zaatakowane przez chorobę grzybiczą.

Choroba zaatakowała również drzewka w ogrodzie wierzyciela B. Dłużnik A nie poniesie odpowiedzialności za uszkodzenie przedmiotu świadczenia, bo nawet gdyby przekazał drzewka B, to i u  niego zostałyby zaatakowane grzybami.

Kolejna grupa uprawnień wierzyciela związana jest z wystąpieniem na drogę sądową. Otóż gdy umowa nakłada na dłużnika obowiązek czynienia, wierzyciel może wystąpić do sądu o udzielenie upoważnienia do wykonania czynności na koszt dłużnika, a gdy umowa nakłada obowiązek zaniechania, wierzyciel może wystąpić do sądu o upoważnienie  do usunięcia na koszt dłużnika wszystkiego, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił.

W obu przypadkach wykonania zastępczego wierzyciel zachowuje prawo do domagania się od dłużnika odszkodowania za niewykonanie zobowiązania w terminie. Istotą zastępczego wykonania (w tym także zastępczego nabycia) jest podjęcie przez wierzyciela czynności zmierzających do wykonania zobowiązania zgodnie z jego treścią, tj. zaspokojenie interesu wierzyciela w wypadku gdy dłużnik jest w zwłoce ze spełnieniem świadczenia. Zastępcze wykonanie (nabycie) zmierza do realizacji celu zobowiązania dłużnika przez samego wierzyciela i w związku z tym jest dokonywane na jego koszt.

Nabycie zastępcze wprawdzie zmierza do zaspokojenia wierzyciela zgodnie z treścią zobowiązania, lecz nie jest spełnieniem świadczenia, a jedynie jego surogatem. Dlatego wierzyciel, korzystając z przysługującego mu uprawnienia do zastępczego nabycia, zachowuje roszczenie o naprawienie szkody. Ponadto warto mieć na uwadze, że w wypadkach nagłych wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, wykonać bez upoważnienia sądu czynności, o których mowa powyżej, na koszt dłużnika lub usunąć na jego koszt to, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił.

Przykład

A na podstawie umowy z B  zobowiązany był do wykonania zabezpieczenia przeciwpowodziowego wokół budynku będącego własnością B  do  20 maja 2011.

A nie wykonał umowy w terminie, a w związku z gwałtownymi opadami deszczu i znaczącym podniesieniem poziomu wody w  rzece powstało zagrożenie powodziowe.