Czy rodzic może wypłacać pieniądze z rachunku dziecka

Obserwujemy znaczący wzrost liczby “bogatych dzieci”. Jest to proces nierozerwalnie związany ze wzrostem zamożności Polaków, a także z transpokoleniowymi transferami majątków, często zgromadzonych przez pionierów polskiego kapitalizmu. Nie dziwi już dziś podarowanie przedsiębiorstwa przez dziadka wnukowi, który przez to staje się dzieckiem-przedsiębiorcą. Takie procesy społeczne wymuszają stawianie pytań o efektywny i zgodny z prawem zarząd majątkami małoletnich. Spróbujmy przeanalizować niektóre aspekty “zarządu majątkiem dziecka”, a pretekstem niech będzie wypłata środków pieniężnych z rachunku bankowego małoletniego.

Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym (k. r. o.) “władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom” (art. 93 § 1) i polega między innymi na obowiązku pieczy nad majątkiem dziecka (art. 95 § 1). Ów obowiązek jest równocześnie źródłem kompetencji do działania.Szalenie istotnym elementem owej pieczy jest “obowiązek sprawowania z należytą starannością zarządu majątkiem dziecka” (art. 101 § 1 k. r. o.) i powiązane z tym uprawnienie do reprezentowania małoletniego. Rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską i “każde z nich może działać samodzielnie jako przedstawiciel ustawowy dziecka” (art. 98 § 1 k. r. o.).

Rodzice korzystają z daleko idącej autonomii w sprawowaniu zarządu nad majątkiem dziecka i w jego reprezentowaniu.

Zasadniczo nie podlegają permanentnej kontroli władzy publicznej w związku ze wspomnianym zarządem. Warto jednak pamiętać, że sąd opiekuńczy może nakazać, aby sporządzali (jednorazowo lub okresowo) inwentarz majątku dziecka i przedstawiali go sądowi, a także informowali ten organ o ważniejszych zmianach w stanie tego majątku.

W uzasadnionych wypadkach sąd opiekuńczy może ustalić też dla rodziców swoiste limity rozporządzeń ruchomościami, pieniędzmi czy instrumentami finansowymi dziecka (mało szczęśliwie nazwanymi w ustawie papierami wartościowymi) – art. 104 k. r. o. Przekroczenie limitu wymaga zezwolenia sądu.

Rodzic korzysta też z normatywnie gwarantowanej wyłączności w zarządzie majątkiem dziecka, rozumianej jako wolność od wypływu osób trzecich (np. krewnych czy przyjaciół).

Wkomponowanym w system prawny mechanizmem zabezpieczającym należytą jakość zarządu nad majątkiem dziecka jest konieczność porozumiewania się rodziców. Chociaż co do zasady mogą działać samodzielnie, to “o istotnych sprawach dziecka rodzice rozstrzygają wspólnie”, a w braku porozumienia między nimi rozstrzyga sąd opiekuńczy (art. 97 § 2 k. r. o.).

Współczesne trendy w prawodawstwie nie tylko polskim akcentują znaczenie woli samego dziecka w procesie zarządu jego majątkiem. Prawo dziecka do bycia wysłuchanym, tak jak i nakaz “w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka” gwarantuje art. 72 ust. 3 konstytucji. Podobny jest sens art. 95 § 4 k.r.o. Błędem byłoby upatrywanie li tylko ornamentacyjnego znaczenia wspomnianej normy konstytucyjnej w systemie prawnym.

Zasadniczo więc nie może dojść do zawarcia umowy rachunku bankowego w imieniu małoletniego (posiadającego dostateczne rozeznanie) w sytuacji jego kategorycznego sprzeciwu wobec oświadczeń rodzica. Analogicznie rzecz się ma w odniesieniu do innych oświadczeń składanych w jego imieniu.

Praktycznie najbardziej doniosłym ograniczeniem pełnej autonomii rodzica w reprezentowaniu dziecka w związku z zarządem jego majątkiem stanowi reguła z art. 101 § k. r. o.: “rodzice nie mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko”.

Zaskakuje ubóstwo wypowiedzi Sądu Najwyższego po 1989 r. w sprawie znaczenia słów “czynność przekraczająca zwykły zarząd”. Ma to o tyle istotne znaczenie, że dokonanie takiej czynności przez rodzica mimo braku zezwolenia sądu skutkuje nieważnością czynności prawnej. Z kolei wyrażenie zgody przez rodzica na taką czynność dwustronną zdziałaną samodzielnie przez małoletniego (ograniczonego w zdolności do czynności prawnej) prowadzi do powstania negotium claudicans (czynności niezupełnej). Wtedy czynność wymaga potwierdzenia zgodnie z art. 18 kodeksu cywilnego, przy czym oświadczenie rodzica wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego.

Dotkliwość sankcji nieważności sprawia, że niezwykle pożyteczne byłoby wypracowanie chociażby bardzo ogólnych, uniwersalnych limitów w tym względzie. Postuluję chociażby przyjąć, iż zupełnie wyjątkowo mamy do czynienia z czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu, gdy wartość transakcji nie przekracza połowy przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia.

W starszych wypowiedziach można przeczytać: “miernikiem czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu jest ciężar gatunkowy dokonywanej czynności, jej skutków w sferze majątku małoletniego, wartości przedmiotu danej czynności oraz szeroko pojęte dobro dziecka i ochrona jego interesów życiowych” – wyrok Sądu Najwyższego z 16 listopada 1982r. (I CR 234/82).

Interes dziecka skłania do odczytywania sensu normatywnego pojęcia “czynności zwykłego zarządu” (art. 101 § 3 k. r. o.) z uwzględnieniem korelacji między szybkością składania oświadczeń w sprawach majątkowych i ich optymalnością (racjonalnością gospodarczą). Na niektórych rynkach (np. rynku regulowanym, zwłaszcza giełdowym) szybkość decyzji bywa warunkiem należytej troski o majątek dziecka. W takich sytuacjach raczej należy podwyższać limity rozporządzeń dokonywanych w imieniu dziecka bez zezwolenia, niż akcentować zabezpieczający charakter instytucji zezwolenia sądu opiekuńczego.

W mojej ocenie za każdym razem warto też analizować ekonomiczny wymiar składanego w ramach zarządu oświadczenia w imieniu dziecka. Klasycznym tego przykładem jest wypłata środków z rachunku bankowego małoletniego.

W przypadku zerwania tuż przed okresem zapadalności długoterminowej lokaty terminowej, z której uprawnionym jest małoletni, zwykle bezpowrotnie gaśnie prawo do odsetek (ulega ono istotnemu ograniczeniu). Skutkiem takiego oświadczenia jest wygaśnięcie ekspektatywy (oczekiwanego prawa do całej sumy odsetek od depozytu). Wartość utraconych odsetek jest wartością umniejszenia majątku małoletniego i to ten czynnik będzie rozstrzygał o uznaniu oświadczenia o wypłacie jako mieszczącego się lub przekraczającego granice zwykłego zarządu.

Nie dziwi już dziś podarowanie przedsiębiorstwa przez dziadka wnukowi