Dziedziczenie ustawowe jest zasadą przyjętą w przepisach kodeksu cywilnego i obowiązuje bez potrzeby podjęcia jakichkolwiek działań za życia przyszłego spadkodawcy. Pierwszeństwo przed ustawowym ma jednak dziedziczenie testamentowe, ale wymaga ono konkretnego działania, tj. sporządzenia przez przyszłego spadkodawcę przed śmiercią i pozostawienia po sobie ważnego testamentu.
Szczególny dokument
Testament stanowi szczególną czynność prawną (oraz szczególny dokument) już choćby dlatego, że wywoływane przez niego skutki prawne zachodzą dopiero po śmierci spadkodawcy, a zatem testament ma charakter określany w prawie mianem mortis causa. Z punktu widzenia prawa testament jest także jednostronną czynnością prawną, jako że jego sporządzenie wyraża wolę wyłącznie przyszłego spadkodawcy. Jest to również czynność o niezaprzeczalnie osobistym charakterze.
Czytaj więcej
Testator ma prawo nałożyć na spadkobierców dodatkowe zobowiązania, a wyjątkowo może nawet pozbawić ich prawa do spadku i zachowku.
Testament stanowi jedyny możliwy, z punktu widzenia prawa, środek rozrządzenia przez przyszłego spadkodawcę przysługującymi mu prawami i obowiązkami oraz sytuacjami prawnymi, a zatem masą majątkową, która wraz z jego śmiercią staje się spadkiem. Co do zasady bowiem prawo nie dopuszcza zawierania umów ani regulowania innymi czynnościami prawnymi relacji majątkowych z przyszłym spadkodawcą na wypadek jego śmierci. W drodze wyjątku dopuszczono np. opisaną wcześniej umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia, ale jej skutek jest wąski i ściśle skonkretyzowany w przeciwieństwie do szerokich możliwości wynikających ze swobodnego rozrządzenia majątkiem w ramach testamentu.
Testament może zawierać rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci dokonane tylko przez jedną osobę, z czego wynika, że nie jest możliwe tworzenie testamentów wspólnych przez kilka osób. Prawo wymaga także, aby osoba ta posiadała w momencie sporządzania testamentu pełną zdolność do czynności prawnych oraz aby czynności tej dokonała osobiście, gdyż niemożliwe jest sporządzenie testamentu przez przedstawiciela.
Można odwołać
Osoba sporządzająca testament może w każdej chwili odwołać całą jego treść albo tylko poszczególne jego postanowienia, co także musi uczynić osobiście (nie przez przedstawiciela). Testament można odwołać poprzez sporządzenie nowego testamentu z zastrzeżeniem odwołania poprzedniego lub celowo go niszcząc, pozbawiając go cech ważności lub zmieniając dotychczasowy testament w taki sposób, żeby wynikało z tego, że odwołuje się całą jego treść lub poszczególne jego postanowienia. Natomiast samo sporządzenie przez osobę nowego testamentu, z którego nie wynika, że odwołała ona jednocześnie dotychczasowy testament, powoduje odwołanie tylko tych postanowień dotychczasowego testamentu, których nie można pogodzić z treścią testamentu nowego.
Warunek i termin
Nieco złożona jest kwestia zastrzeżenia warunku lub terminu w treści testamentu. Co do zasady powołanie osoby do spadku nie może być zastrzeżone pod rygorem spełnienia się warunku lub terminu (jedynym terminem, od którego zależy nabycie spadku, jest bowiem śmierć spadkodawcy), w związku z czym takie zastrzeżenie w testamencie uważa się za nieistniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lub okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia spadkobierca nie zostałby powołany do dziedziczenia, to powołanie tego spadkobiercy jest nieważne. Ograniczeń tych nie stosuje się jednak, jeżeli ziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku.
Wskazanie osób i udziałów
Podstawowym celem testamentu jest zatem rozrządzenie przez osobę żyjącą przysługującymi jej prawami i obowiązkami oraz sytuacjami prawnymi na wypadek śmierci sporządzającej go osoby, nazywanej również testatorem.
Treść testamentu powinna więc przede wszystkim zawierać oświadczenia woli testatora polegające na wskazaniu osoby lub kilku osób, które testator powołuje do całości lub części spadku na wypadek jego śmierci. Wskazanie, kogo testator powołuje do spadku po nim, może polegać na wymienieniu konkretnych osób w treści testamentu lub na wykluczeniu poszczególnych osób z grona spadkobierców poprzez poczynienie wzmianki na ten temat w omawianym dokumencie. Testator może również zastosować instytucję podstawienia, tj. wskazać w treści testamentu dodatkową osobę lub osoby, które będą dziedziczyć po nim na wypadek, gdyby osoba lub osoby wskazane w pierwszej kolejności nie chciały lub nie mogły być spadkobiercami. Natomiast w sytuacji, gdy spadkodawca powołał do spadku kilka osób, a jedna z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, udział, który przypadałby na tę osobę, przypada, w ramach instytucji przyrostu, na pozostałych spadkobierców testamentowych w stosunku do przysługujących im udziałów, chyba że testator zastrzegł inaczej w testamencie.
W treści testamentu powinny znaleźć się również postanowienia określające udziały (jako ułamkowe części całości), w jakich osoby powołane przez testatora będą dziedziczyć spadek po jego śmierci. Natomiast w przypadku powołania kilku osób do całości lub części spadku, bez określenia udziałów, w jakich dziedziczą, przyjmuje się, że osoby te zostały powołane do dziedziczenia w częściach równych.
Poza podstawowymi elementami treści testamentu testator ma możliwość zawarcia w nim także pewnych dodatkowych postanowień przewidzianych przepisami prawa (>patrz str. 10–11).
Zasady wykładni
Mając na uwadze, że treść testamentu i zawarta w nim ostatnia wola spadkodawcy podlegają interpretacji dopiero po śmierci sporządzającej go osoby, ustawodawca przyjął szczególne zasady dokonywania wykładni testamentu. Przede wszystkim należy formalnie ocenić, czy dany dokument rzeczywiście stanowi testament spadkodawcy oraz czy jest testamentem ważnym z punktu widzenia przepisów prawa, oraz czy ważne prawnie są poszczególne jego postanowienia. Natomiast materialnie treść testamentu należy tłumaczyć tak, aby zapewnić możliwie najpełniejszą realizację woli spadkodawcy. Jeżeli zaś testament (np. ze względu na zawarte w nim, nieprecyzyjne sformułowania) może być tłumaczony rozmaicie, to należy zastosować wykładnię, która pozwala utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść.
Kiedy testament jest nieważny
Z przyczyn oczywistych testament uznany będzie za nieważny, gdy został spo- rządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli przyszłego spadkodawcy lub pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby błąd ten nie występował, przyszły spadkodawca nie sporządziłby testamentu o danej treści lub po wpływem groźby ze strony innej osoby. Możliwość powołania się na nieważność testamentu na podstawie jednej z ww. przyczyn jest jednak ograniczona w czasie terminem trzyletnim od daty dowiedzenia się o przyczynie nieważności przez osobę mającą w tym interes, ale nie później niż w terminie dziesięciu lat od chwili otwarcia spadku.
