Wśród dodatkowych postanowień, które mogą znaleźć się w treści testamentu, wymienić można m.in. zapis zwykły i polecenie oraz zapis windykacyjny. Są one, najogólniej mówiąc, (w przypadku pierwszych dwóch) dodatkowymi zobowiązaniami nałożonymi na spadkobierców oraz (w przypadku trzeciego) sposobem bezpośredniego rozporządzenia konkretnym przedmiotem należącym do spadkodawcy na wypadek jego śmierci.

Do dodatkowych postanowień testamentu można też zaliczyć:

- powołanie wykonawcy testamentu, a więc osoby lub instytucji zarządzającej składnikami masy spadkowej oraz czuwającą nad prawidłową realizacją postanowień testamentowych oraz

- wydziedziczenie, czyli instytucję pozbawienia określonego spadkobiercy lub kilku spadkobierców nie tylko prawa do spadku, ale także prawa do zachowku po spadkodawcy.

Czytaj więcej

Spadki i darowizny
Nie wszystko można przekazać testamentem

Zapis zwykły

Zapis zwykły jest rozrządzeniem testamentowym, za pomocą którego spadkodawca może zobowiązać spadkobiercę (ustawowego lub testamentowego) do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby.

Przykład

Spadkodawca Adam Z. spisał testament, w którym uczynił jedynym spadkobiercą swojego wnuka Piotra Z. Jednocześnie zrobił w testamencie zapis – zobowiązał Piotra Z. do przekazania 50 tys. zł na rzecz Towarzystwa Opieki nad Zwierzętami, oddział w S.

Kolejny zapis zwykły może zobowiązywać do określonego świadczenia majątkowego również zapisobiercę (beneficjenta pierwszego zapisu zwykłego), stając się wtedy zapisem dalszym.

Do zapisu zwykłego stosuje się odpowiednio omówione wcześniej przepisy dotyczące powołania spadkobiercy, o zdolności do dziedziczenia oraz o niegodności dziedziczenia.

Jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, to zapis zwykły co do zasady obciąża każdego z nich odpowiednio do ich udziałów w spadku, chyba że spadkodawca postanowił inaczej, np. obciążając zobowiązaniami z zapisu zwykłego tylko jednego ze spadkobierców. Analogicznie sytuacja ta wygląda odnośnie do kilku zapisobierców zapisu dalszego.

Podobnie jak można odmówić bycia spadkobiercą (odrzucić spadek), tak nie ma obowiązku bycia zapisobiercą. Czasami może się również zdarzyć, że osoba wskazana w testamencie jako zapisobierca nie może nim być, np. na skutek stwierdzenia przez sąd, że jest niegodna dziedziczenia. W takich sytuacjach spadkobierca obciążony w testamencie zapisem na rzecz takiego zapisobiercy zostaje zwolniony z obowiązku jego wykonania. Jeżeli natomiast na takim zapisobiercy ciążył obowiązek wykonania dalszego zapisu, to jest on zwolniony z jego wykonania, ale obowiązek ten przechodzi na spadkobiercę obciążonego pierwotnym zapisem, chyba że co innego wynika z treści testamentu.

Zapisobierca, obciążony obowiązkiem wykonania zapisu dalszego, może również zwolnić się z obowiązku jego wykonania bez odrzucania spadku, ale poprzez bezpłatne przeniesienie praw otrzymanych z pierwotnego zapisu albo poprzez przelanie roszczenia o te prawa na rzecz dalszego zapisobiercy, tj. poprzez faktyczne doprowadzenie do braku udziału w procesie dziedziczenia przez pierwotnego zapisobiercę.

Jak już wyjaśniono, powołanie do spadku nie może odbyć się z zastrzeżeniem warunku ani terminu. Odmiennie jest w przypadku zapisu zwykłego, który może być uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Co do zasady, w przypadku braku odmiennych postanowień w testamencie, zapisobierca może żądać wykonania zapisu zwykłego od razu po ogłoszeniu testamentu. Zastrzeżenie warunku lub terminu może natomiast uzależnić możliwość żądania wykonania zapisu zwykłego od ziszczenia się zdarzenia przyszłego i niepewnego (warunek) lub nastąpienia pewnego zdarzenia przyszłego i pewnego (termin).

Bezskuteczny będzie natomiast zapis zwykły dotyczący rzeczy oznaczonej co do tożsamości (konkretnego przedmiotu), jeżeli rzecz ta nie należy do spadku w chwili jego otwarcia albo jeżeli w chwili śmierci spadkodawcy był on zobowiązany do zbycia tej rzeczy. Jest to oczywiste, gdyż przedmiotem zobowiązania do wykonania zapisu zwykłego nie może być rzecz, co do której spadkodawca nie miał praw w chwili otwarcia spadku, nawet jeżeli miał do niej prawo w momencie sporządzania testamentu.

Termin przedawnienia roszczenia zapisobiercy z tytułu zapisu zwykłego upływa po pięciu latach od dnia wymagalności zapisu zwykłego, tj. od momentu, w którym zapisobierca mógł, zgodnie z prawem, domagać się jego realizacji od spadkobiercy.

Polecenie

Polecenie to kolejny przykład dodatkowego postanowienia testamentowego polegającego na zobowiązaniu spadkobiercy lub zapisobiercy do konkretnego działania lub zaniechania. Od zapisu zwykłego polecenie różni się jednak w ten sposób, że zawarte w nim zobowiązanie nie powoduje powstania wierzytelności po stronie osoby trzeciej, jak w przypadku roszczenia zapisobiercy wobec spadkobiercy obciążonego zapisem zwykłym.

Przedmiotem polecenia może być dowolny obowiązek nałożony przed spadkodawcę na spadkobiercę lub zapisobiercę, niezależnie od tego, czy ma on charakter majątkowy czy niemajątkowy oraz czy jest jednorazowy, okresowy lub ciągły. Jedynym ograniczeniem jest, aby przedmiot polecenia był zgodny z prawem oraz zasadami współżycia społecznego.

Przykład

Spadkodawca Adam Z. sporządził testament, w którym zawarł polecenie zniszczenia przez Piotra Z., swojego spadkobiercę, wszystkich osobistych notatek spadkodawcy po jego śmierci.

Przykład

Spadkodawca nie może jako polecenia wyznaczyć np. dokonania kradzieży czy przemytu narkotyków z zagranicy, gdyż są to czyny niezgodne z prawem.

Polecenie może dotyczyć osoby samego zobowiązanego, np. wymaganie od niego działania lub zaniechania przynoszącego korzyść dla niego samego lub zachowania przynoszącego korzyść innemu podmiotowi, np. osobie trzeciej lub instytucji. W przypadku pierwszej z wymienionych kategorii, nie można żądać od zobowiązanego wykonania polecenia. Wykonania polecenia dotyczącego osób trzecich może natomiast żądać każdy ze spadkobierców lub wykonawca testamentu. Żądania wykonania polecenia mającego na względzie interes społeczny, np. dotyczącego danej instytucji, może żądać także właściwy organ państwowy.

Jeżeli poleceniem obciążony jest zapisobierca, to może on powstrzymać się z jego wykonaniem do czasu wykonania ustanowionego na jego rzecz zapisu przez spadkobiercę. Analogicznie postąpić może dalszy zapisobierca, jeżeli jest obciążony poleceniem.

Natomiast, podobnie jak w przypadku zapisu zwykłego, jeżeli zapisobierca, obciążony obowiązkiem wykonania polecenia, nie chce lub nie może być zapisobiercą, to spadkobierca, który w ten sposób zostaje zwolniony z wykonania zapisu zwykłego na rzecz zapisobiercy, powinien wykonać obciążające zapisobiercę polecenie, chyba że odmienna była w tym zakresie wola spadkodawcy.

Przykład

Spadkodawczyni Maria M. sporządziła testament, w którym ustanowiła dwóch spadkobierców – swoje siostry: Annę P. i Agnieszkę K. Jednocześnie ustanowiła zapis – Anna P. miała przekazać 100 tys. zł swojemu synowi Grzegorzowi P., przy czym Grzegorz P. miał z kolei wykonać polecenie polegające na wygłoszeniu mowy pogrzebowej na pogrzebie Marii M. Grzegorz P. nie chciał być zapisobiercą, więc polecenie (wygłoszenie mowy) powinna wykonać zamiast niego Anna P.

Sytuacja będzie analogiczna w przypadku braku chęci lub możliwości bycia zapisobiercą przez dalszego zapisobiercę.

Zapis windykacyjny

Zapis windykacyjny to instytucja wprowadzona stosunkowo niedawno do polskiego prawa spadkowego. Różni się on w sposób zdecydowany od zapisu zwykłego, gdyż nie jest zobowiązaniem nałożonym na spadkobiercę, ale bezpośrednim rozporządzeniem konkretnym przedmiotem spadkodawcy na rzecz zapisobiercy, nabywanym z chwilą otwarcia spadku.

Wśród przedmiotów, które mogą być objęte zapisem windykacyjnym, ustawodawca wskazał:

- rzecz oznaczoną co do tożsamości (a więc konkretną, zindywidualizowaną rzecz ruchomą lub nieruchomość),

- zbywalne prawo majątkowe,

- przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne,

- ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności lub

- ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.

Przykład

Spadkodawca Janusz B. sporządził u notariusza testament. Swoim spadkobiercą uczynił córkę Joannę W., jednak w testamencie zawarł też zapis windykacyjny: Janusz B. przekazał swojej przyjaciółce Ewelinie S. pięć obrazów Edwarda Dwurnika oraz rzeźbę Magdaleny Abakanowicz.

Zapis windykacyjny może zostać dokonany wyłącznie w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego. Natomiast odwołanie zapisu windykacyjnego nie wymaga zachowania formy aktu notarialnego i jest możliwe na jeden z opisanych już sposobów przewidzianych dla odwołania testamentu.

Do zapisu zwykłego stosuje się odpowiednio omówione wcześniej przepisy dotyczące powołania spadkobiercy, przyjęcia i odrzucenia spadku, o zdolności do dziedziczenia oraz o niegodności dziedziczenia.

Analogicznie jak w przypadku zapisu zwykłego, również zapis windykacyjny jest bezskuteczny, gdy w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu windykacyjnego nie należy do spadkodawcy albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia. Podobnie jak w przypadku zapisu zwykłego, nie można bowiem uczynić przedmiotem zobowiązania do wykonania zapisu windykacyjnego czegoś, do czego spadkodawca nie miał prawa w chwili otwarcia spadku, nawet jeżeli miał do tego prawo w momencie sporządzania testamentu.

W przeciwieństwie do zapisu zwykłego, zapis windykacyjny nie może zostać ustanowiony z zastrzeżeniem warunku lub terminu. Taki zapis windykacyjny uważa się bowiem za nieistniejący, a jeżeli z treści testamentu lub okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia zapis nie zostałby uczyniony, to zapis windykacyjny jest nieważny. Ograniczeń tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku.

Nic nie stoi natomiast na przeszkodzie, aby tego spadkobiercę, na którego rzecz ustanowiono zapis windykacyjny, obciążyć również zapisem zwykłym. Zapisobierca windykacyjny może także zostać obciążony poleceniem.

Powołanie wykonawcy testamentu

Mając na uwadze, że spadkodawca siłą rzeczy nie może osobiście czuwać nad pełną i prawidłową realizacją jego ostatniej woli oraz nad zabezpieczeniem składników masy spadkowej do czasu objęcia ich przez spadkobierców, ustawodawca przewidział możliwość ustanowienia w testamencie wykonawcy testamentu. Z reguły będzie to więc osoba lub inny podmiot, obdarzony zaufaniem przez testatora, którego zadaniem jest czuwanie nad składnikami masy spadkowej oraz urzeczywistnienie postanowień testamentu. Wykonawca testamentu musi mieć pełną zdolność do czynności prawnych.

Wykonawca testamentu może zostać powołany przez spadkodawcę do sprawowania zarządu spadkiem, jego zorganizowaną częścią lub tylko oznaczonym składnikiem spadku. Do jego zadań należy zazwyczaj zarząd majątkiem spadkowym, spłacenie długów spadkowych, w tym realizacja zapisów zwykłych i poleceń, a następnie wydanie majątku spadkowego spadkobiercom zgodnie z postanowieniami testamentu oraz przepisami ustawy, niezwłocznie po dokonaniu podziału spadku. Testator może odmiennie uregulować ww. obowiązki wykonawcy testamentu.

Wykonawca testamentu może również pozywać i być pozywany w sprawach dotyczących zarządu spadkiem, jego zorganizowaną częścią lub oznaczonym składnikiem spadku. Może także pozywać w sprawach o prawa należące do spadku i być pozywany w sprawach o długi spadkowe.

Obowiązkiem wykonawcy testamentu jest także wydanie przedmiotu zapisu windykacyjnego każdej osobie, na rzecz której spadkodawca uczynił taki zapis. Natomiast wykonawca testamentu, powołany do sprawowania zarządu spadkiem, nie jest uprawniony do zarządzania przedmiotem zapisu windykacyjnego, jako że nie wchodzi on z formalnego punktu widzenia w skład spadku. Możliwe jest jednak odrębne powołanie wykonawcy testamentu przez spadkodawcę do sprawowania zarządu także przedmiotem zapisu windykacyjnego, do chwili objęcia go przez zapisobiercę.

Testator nie ma obowiązku powołania wykonawcy testamentu, a osoba powołana na tę funkcję nie ma obowiązku wyrażenia zgody na jej pełnienie. Jeżeli jednak odmawia przyjęcia tego obowiązku, mimo wskazania jej w treści testamentu, to powinna złożyć odpowiednie oświadczenie przed sądem albo notariuszem.

Wykonawca testamentu może również zostać zwolniony przez sąd z pełnienia funkcji, ale jedynie w sytuacji, gdy zachodzą ku temu ważne powody, które nie zostały skonkretyzowane w przepisach, ale które powinny sprowadzać się do sytuacji w istotny sposób zagrażających prawidłowości sprawowania zarządu lub wykonania rozrządzeń testamentowych przez danego wykonawcę testamentu.

Przepisy jako zasadę wprowadzają wykonywanie czynności przez wykonawcę testamentu za wynagrodzeniem oraz za zwrotem kosztów zarządu majątkiem spadkowym. Do rozliczenia dochodzi między spadkobiercą (gdyż ww. koszty i wynagrodzenie należą do długów spadkowych) a wykonawcą testamentu.

Wydziedziczenie

Dość powszechnie znaną instytucją prawa spadkowego jest z pewnością wydziedziczenie, która jednak daje spadkodawcy znacznie mniej swobody niż się powszechnie sądzi.

Przede wszystkim, wydziedziczenie to instytucja, za pomocą której spadkodawca może w testamencie pozbawić określonego spadkobiercę lub spadkobierców prawa do dziedziczenia (zarówno ustawowego, jak i testamentowego), a także prawa do zachowku po spadkodawcy. Wydziedziczenie może nastąpić jednak wyłącznie z jednej lub kilku ściśle określonych przyczyn, wymienionych w przepisach kodeksu cywilnego:

- uporczywe postępowanie przez spadkobiercę wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,

- dopuszczenie się przez spadkobiercę względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci lub

- uporczywe niedopełnianie przez spadkobiercę obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy.

Wymienione działania lub zaniechania spadkobiercy muszą przy tym mieć charakter zawiniony. Konkretna przyczyna wydziedziczenia, z powyższego katalogu, powinna zostać opisana w treści testamentu.

Nawet jednak, gdy ziściła się jedna lub kilka z ww. przesłanek, na podstawie których spadkodawca wydziedziczył daną osobę w treści testamentu, wydziedziczenie nie będzie skuteczne, jeżeli spadkodawca przebaczył spadkobiercy. Co więcej, przebaczenie takie może nastąpić nawet, gdy spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, ale przebaczenie z jego strony nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem sytuacji.

Jeżeli jednak wydziedziczenie zostało oparte na jednej z ww. przesłanek ustawowych oraz nie nastąpiło przebaczenie ze strony spadkodawcy, spadkobierca zostaje wyłączony od dziedziczenia oraz traci prawo do zachowku. Jeżeli wydziedziczony spadkobierca jest zstępnym spadkodawcy, to uprawnienie do zachowku nabywają w takiej sytuacji jego zstępni.