Skarga pauliańska: Jak odzyskać dług od nielojalnego kontrahenta

Dłużnik, co do zasady, za dług odpowiada wobec wierzyciela całym swoim majątkiem. W czasie trwania stosunku zobowiązaniowego nie jest ograniczony w podejmowaniu różnych dyspozycji majątkowych. Może on rozporządzać składnikami majątku, jak i zaciągać zobowiązania. Zdarza się, że dłużnik, nie chcąc zaspokoić roszczeń wierzyciela, sięga po sposoby uniemożliwiające wyegzekwowanie należności. Zazwyczaj wyzbywa się majątku, dokonując darowizny bądź sprzedaży nieruchomości i ruchomości, niwecząc podjęte przez wierzyciela wysiłki prowadzące do zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności.

Kodeks cywilny w art. 527–534 przewiduje tzw. skargę pauliańską, która jest instrumentem ochrony wierzyciela w przypadku doprowadzenia się dłużnika do stanu niewypłacalności. Zgodnie z art. 527 § 1 k.c., gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Ponadto § 2 tego przepisu stanowi, że czynność dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek niej dłużnik stał się niewypłacalny albo niewypłacalny w stopniu wyższym niż był przed dokonaniem czynności. W ramach tej regulacji wierzyciel może szukać zaspokojenia poza aktualnym majątkiem dłużnika, gdyż będzie egzekwować wierzytelność bezpośrednio z majątku osoby trzeciej, która w wyniku nielojalnego zachowania dłużnika osiągnęła korzyść.

Jakie są przesłanki

Wierzycielowi przysługuje skarga pauliańska, jeżeli spełnione są łącznie wszystkie przesłanki z art. 527 § 1 k.c., takie jak np.:

- ?wierzyciel ma wierzytelność w stosunku do dłużnika,

- ?dłużnik dokonał czynności prawnej z osobą trzecią ?z pokrzywdzeniem wierzyciela,

- ?wskutek dokonania przez dłużnika czynności prawnej osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową,

- ?dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela,

- ?osoba trzecia, działała w tzw. złej wierze.

Ciężar związany z kwestią udowodnienia niewypłacalności dłużnika spoczywa na wierzycielu

Przesłanką skargi jest istnienie zaskarżalnej wierzytelności pieniężnej w stosunku do dłużnika. Przyjmuje się, że nie musi być ona wymagalna w chwili wytoczenia powództwa. Wierzyciel powinien określić charakter przysługującej mu wierzytelności, wskazując tytuł prawny. Ze skargą pauliańską wierzyciel może zwrócić się też przeciwko jednemu z współdłużników solidarnych, jeżeli spełnione są wobec niego ww. przesłanki.

Przedmiotem zaskarżenia może być jedynie czynność dłużnika (solidarnego oraz poręczyciela), gdy jest ona ważna i wywołuje skutek w postaci pokrzywdzenia wierzyciela. Chodzi więc m.in. o czynności w postaci umów. Bywa, że czynności mające za cel pokrzywdzenie wierzyciela są pozorne. Wówczas są bezwzględnie nieważne (art. 83 k.c.), wobec czego nie ma potrzeby ich zaskarżania na podstawie art. 527 k.c. i następnych.

Nie budzi wątpliwości możliwość podważenia w ramach ochrony pauliańskiej także niektórych czynności procesowych dłużnika, np. ugody czy uznania powództwa. Przyjmuje się, że zaskarżeniu czynności procesowych nie stoi na przeszkodzie prawomocne orzeczenie sądu kończące postępowanie wydane w wyniku skarżonej czynności (przedmiotem skargi nie może być samo orzeczenie). Zaskarżeniu nie podlegają też przesunięcia majątkowe, które prowadzą do niewypłacalności dłużnika wskutek zdarzeń od niego niezależnych.

Ile niewypłacalności

W ramach skargi pauliańskiej mogą być podważone czynności dłużnika, które jak stanowi art. 527 § 1 k.c., zostały dokonane z pokrzywdzeniem wierzycieli. W § 2 tego przepisu ustawodawca doprecyzowuje, że chodzi o czynność, wskutek której dłużnik stał się niewypłacalny albo też niewypłacalny w stopniu wyższym, niż był przed jej dokonaniem.

Niewypłacalność dłużnika zachodzi, gdy brak jest wystarczających składników majątkowych, z których w wyniku egzekucji prowadzonej zgodnie z k.p.c., wierzyciel mógłby zaspokoić swoją wierzytelność.

Rośnie zadłużenie

Przesłanką skargi może być też pogłębienie się istniejącego stanu niewypłacalności dłużnika. Pokrzywdzenie wierzyciela stanowi zatem bezpośrednie następstwo niewypłacalności dłużnika lub też powiększenia się tego stanu, powodującego obniżenie szans wierzyciela w uzyskaniu zaspokojenia. Pokrzywdzenie wierzyciela w rozumieniu art. 527 k.c., nie jest tożsame z pojęciem szkody w ujęciu prawa cywilnego.

Ciężar udowodnienia niewypłacalności dłużnika spoczywa na wierzycielu. Sposobem wykazania niewypłacalności jest postanowienie komornika o umorzeniu egzekucji z powodu niewypłacalności. Można się posłużyć w tej kwestii wszelkimi dostępnymi środkami dowodowymi, za pomocą których nastąpi wykazanie przez wierzyciela, że z uwagi na stan majątku dłużnika, zaspokojenie jego wierzytelności okazało się niemożliwe. Ponadto, przyjmuje się, że pomiędzy zaskarżoną czynnością dłużnika a pokrzywdzeniem musi istnieć pewnego rodzaju zależność. Chodzi o wykazanie, że w wyniku zaskarżonej czynności dłużnik stał się niewypłacalny lub stan jego niewypłacalności się powiększył.

Dla ustalenia przesłanki pokrzywdzenia wierzyciela ważna jest kwestia ekwiwalentu otrzymanego przez dłużnika w związku z dokonaniem zaskarżonej czynności w zamian za uzyskaną przez osobę trzecią korzyść majątkową. Brak ekwiwalentu, tak jak ma to miejsce m.in. w przypadku dokonania przez dłużnika czynności nieodpłatnej, np. darowizny, będzie stanowił podstawę stwierdzenia, że doszło do pokrzywdzenia wierzyciela.

Kolejną w świetle art. 527 k.c. przesłanką jest uzyskanie korzyści majątkowej przez osobę trzecią. Korzyść ta może polegać na nabyciu prawa majątkowego bądź na zwolnieniu ze zobowiązania.

Warunkiem koniecznym podważenia czynności prawnej jest istnienie po stronie dłużnika świadomości pokrzywdzenia wierzyciela. Chodzi o to, by dłużnik zdawał sobie sprawę, że w następstwie swojego działania może uniemożliwić wierzycielowi uzyskanie zaspokojenia. Nie jest wobec tego konieczne wykazanie zamiaru pokrzywdzenia. Świadomość pokrzywdzenia wierzyciela musi być w momencie dokonywania przez dłużnika zaskarżonej czynności, jednak nie musi dotyczyć konkretnego wierzyciela. Ciężar dowodu spoczywa na wierzycielu.

Są domniemania

Następną przesłanką niezbędną do wystąpienia ze skargą pauliańską jest „zła wiara" osoby trzeciej. Okoliczność ta zachodzi, gdy osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową w wyniku czynności dokonanej przez dłużnika, wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć, że działał on ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Niekiedy wykazanie tej przesłanki może być trudne.

Art. 527 § 3 k.c. wprowadza domniemanie, że jeżeli osoba trzecia uzyskująca korzyść majątkową, wskutek czynności dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli pozostaje z nim w bliskim stosunku, to wiedziała, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Trzeba dodać, że pojęcie „bliskiego stosunku" jest rozumiane dość szeroko i dotyczy w zasadzie wszystkich bliskich stosunków pomiędzy dłużnikiem, a osobą trzecią obejmujących m.in. więzy uczuciowe. Można wskazać tu relacje rodzinne, ale także inne o osobistym charakterze wynikające np. z konkubinatu, narzeczeństwa czy stosunków przyjacielskich.

Ponadto komentowany przepis w § 4 zawiera kolejne domniemanie prawne, zgodnie z którym, jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Przedstawione domniemania są wzruszalne.