Od dawna uważa się, że przedsiębiorstwa gospodarki morskiej obecne na ogół na rynku światowym lub na styku z tym rynkiem narażone są na funkcjonowanie w warunkach silnej konkurencji. Dlatego dobrze jest, gdy ich struktura organizacyjno-prawna oraz stosunki własnościowe to ułatwiają. Uregulowaniu stosunków własnościowych służyły dokonane w latach 90. ubiegłego wieku procesy prywatyzacyjne. Komercjalizację i prywatyzację w gospodarce morskiej wyjaśniano koniecznością odejścia od systemu nakazowo-rozdzielczego. Stale warto przypominać, że w sferze stosunków ekonomicznych system gospodarki nakazowo-rozdzielczej, pomimo szczytnych założeń, bynajmniej nie wyzwalał efektywności w sferze działalności gospodarczej. Opierał się na uznaniowości i subiektywizmie w kształtowaniu stosunków gospodarczych, doprowadził więc do zatarcia obiektywnych kryteriów oceny działalności gospodarczej, jej monopolizacji, następnie zaś stagnacji gospodarczej.
W latach 90., w związku z koniecznością dostosowania do warunków rynkowych struktury organizacyjno-prawnej portów (poprzednio działających jako przedsiębiorstwa państwowe) przyjęta została koncepcja spółki akcyjnej prowadzącej przedsiębiorstwo użyteczności publicznej. Funkcjonowanie portów o podstawowym znaczeniu dla gospodarki morskiej w tej strukturze organizacyjno-prawnej wykazało, że jest właściwa, o czym przekonuje utrzymujący się od lat bardzo dobry wynik ekonomiczny portów.
Niekoniecznie dla zarobku
Przyjęta w ustawie o portach i przystaniach morskich konstrukcja prawna spółki akcyjnej prowadzącej przedsiębiorstwo o charakterze użyteczności wywodzi się jeszcze z okresu międzywojennego. W kodeksie handlowym z 1934 r. dopuszczano wyraźnie możliwość tworzenia spółek akcyjnych, których przedsiębiorstwo, rozumiane obecnie jako prowadzenie działalności gospodarczej, miało znaczenie państwowe lub charakter użyteczności publicznej. Konstrukcja taka wydaje się warta rozpropagowania dla spółek z udziałem Skarbu Państwa, w szczególności tych, które prowadzą działalność gospodarczą o dwoistym charakterze: klasyczną komercyjną, tzn. mającą charakter zarobkowy, oraz strategiczną, misyjną lub związaną z koniecznością utrzymania i modernizowania infrastruktury związanej z działalnością spółki. Warto zaznaczyć, że modyfikowanie celów spółki z udziałem Skarbu Państwa musiałoby się wiązać ze zmianą postanowień statutów lub aktów założycielskich oraz czynić zadość treści art. 3 kodeksu spółek handlowych. Zgodnie z jego treścią może być kilka celów spółki, ale zawsze powinny być one wspólne dla wszystkich wspólników.
Przedmiot działalności spółek - Zarządów Portów Morskich SA został określony w ustawie w momencie ich tworzenia, z wyraźnym podkreśleniem, że spółka nie może prowadzić innej działalności gospodarczej, chociaż wskazywano, że w statucie można przedmiot działalności uszczegółowić. Ponadto cechą charakterystyczną portów morskich o podstawowym znaczeniu dla gospodarki morskiej jest działalność not for profit w tym sensie, że sposób przeznaczenia przychodów z ich działalności został także ściśle określony w ustawie i nie jest dzielony pomiędzy akcjonariuszy w postaci dywidendy.
Przyjęcie takich rozwiązań było prawnie dopuszczalne, gdyż zarówno na gruncie przepisów kodeksu handlowego, jak i obowiązującego teraz kodeksu spółek handlowych spółka akcyjna (a obecnie także spółka z ograniczoną odpowiedzialnością) może zostać utworzona w każdym celu prawnie dozwolonym, niekoniecznie zarobkowym.
