Choć sankcje gospodarcze jako element polityki międzynarodowej stanowią w ostatnim czasie przedmiot ożywionej debaty, niewiele uwagi w przestrzeni publicznej poświęca się temu, czym tak naprawdę są sankcje gospodarcze, jak działają w praktyce i jakie wiążą się z nimi zagrożenia. Zrozumienie mechanizmu funkcjonowania sankcji jest szczególnie istotne z punktu widzenia przedsiębiorców prowadzących działalność w takich sektorach gospodarki jak energetyka, przemysł wydobywczy czy zbrojeniowy. Często się bowiem zdarza, że nie tylko podmioty objęte sankcjami, ale również przedsiębiorcy z krajów nakładających sankcje ponoszą znaczące koszty związane z nałożeniem sankcji. Sytuacja ta wynika ze szczególnego charakteru prawnego sankcji, które w praktyce w znacznej mierze polegają na reglamentowaniu działalności swoich własnych obywateli w relacjach biznesowych z państwem czy podmiotami objętymi sankcjami.
Przewidywalne skutki nałożenia embarga
Historia widziała już wiele takich przypadków, np. amerykańskie sankcje gospodarcze nałożone na Chiny po masakrze na placu Tiananmen w Chinach w 1989 rok, które zakazywały podmiotom z USA eksportu technologii związanych z energetyką jądrową do Chin. Zaskakująco, nałożone embargo uderzyło głównie rykoszetem w największego amerykańskiego potentata branży jądrowej, spółkę Westinghouse, która w obliczu ograniczonych możliwości rozwojowych na terytorium USA oraz w związku z zamknięciem drogi rozwoju na rynku chińskim poniosła ogromne koszty sankcji i w rezultacie zmuszona była do redukcji zatrudnienia o ponad 30 proc. Chiny natomiast, będące celem nałożonych sankcji, zdołały szybko zapewnić sobie alternatywne źródła dostaw technologii jądrowych, między innymi z Francji, Japonii, Kanady czy Rosji, wydając na te cele kwotę ponad 15 mld dolarów. W rezultacie nałożonych sankcji największe straty poniosły nie Chiny, ale firmy reprezentujące amerykański sektor jądrowy, który utracił szansę na pozyskanie jednego z kluczowych rynków eksportowych.
Podobne obawy towarzyszą obecnie europejskim spółkom zaangażowanych w rozwój rosyjskich projektów energetycznych w związku z sankcjami gospodarczymi nałożonymi przez Stany Zjednoczone oraz Unię Europejską na Rosję. Obawy dotyczą w znacznej mierze problemu kosztów, jakie europejskie przedsiębiorstwa będą musiały ponieść w związku z ograniczeniami w eksporcie technologii czy świadczenia usług na rzecz podmiotów objętych sankcjami. W kontekście Polski kluczowym aspektem dotyczącym nakładanych sankcji jest ich wpływ na sytuację prawną spółek, które w bieżącej działalności współpracują ze spółkami czy sektorami gospodarki np. rosyjskiej objętymi takimi sankcjami.
Wywarcie presji
Sankcje gospodarcze to regulacje prawne, których celem jest wywieranie presji na państwa, które naruszają prawo międzynarodowe. Sankcje gospodarcze mogą mieć charakter międzynarodowy, gdy nakładane są np. przez Radę Bezpieczeństwa ONZ czy Unię Europejską, jak również charakter krajowy, gdy na ich nałożenie decydują się państwa indywidualnie na podstawie prawa krajowego, np. sankcje nałożone na Rosję przez USA w związku z kryzysem na Ukrainie.
Wybór pomiędzy możliwymi formami nakładania sankcji gospodarczych w znacznej mierze zależy od czynnika politycznego i aktualnej sytuacji międzynarodowej. Problem ten widoczny jest na przykładzie sankcji nałożonych na Rosję w związku z kryzysem na Ukrainie, które ze względów politycznych nie mają co do zasady charakteru międzynarodowego. Należy wskazać, że Rosja jako stały członek Rady Bezpieczeństwa ONZ posiada prawo weta wobec każdej rezolucji Rady Bezpieczeństwa, w tym rezolucji, która mogłaby nakładać na ten kraj sankcje. Dlatego też ograniczone w praktyce możliwości Rady Bezpieczeństwa ONZ w zakresie nakładania międzynarodowych sankcji gospodarczych w takich sytuacjach prowadzą do coraz intensywniejszego rozwoju systemu sankcji krajowych, nakładanych indywidualnie przez państwa na inne państwa lub podmioty. Liderem w tej materii są Stany Zjednoczone, dla których krajowe sankcje gospodarcze stanowią istotny instrument kreowania polityki międzynarodowej.
