Bezstronność urzędnika a wyłączenie z postępowania

Rz: Rozpoczyna się postępowanie podatkowe, a podatnik ma podejrzenie, że prowadzący je urzędnik nie jest obiektywny. Co może zrobić?

Jarosław Ziobrowski: Przepisy ordynacji podatkowej zawierają mechanizm zabezpieczający przed wydawaniem decyzji podatkowych przez urzędników, którzy nie są bezstronni. O tym, kiedy można wyłączyć z postępowania pracownika organu podatkowego, mówi art. 130 ordynacji. Urzędnik nie powinien się zajmować sprawami zobowiązań podatkowych i innymi sprawami normowanymi przepisami prawa podatkowego dotyczącymi jego najbliższych: małżonka, rodzeństwa, dzieci, rodziców czy teściów (wstępnego, zstępnego lub powinowatego pierwszego stopnia). Nie może także uczestniczyć w postępowaniu, w którym stroną (stronami) jest osoba związana z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli. Co ważne, pracownik fiskusa podlega wyłączeniu także po ustaniu małżeństwa, przysposobienia, opieki lub kurateli.

Jakie inne okoliczności mogą być podstawą wyłączenia?

Nie tylko koneksje rodzinne powodują odsunięcie urzędnika od sprawy. Nie może on prowadzić postępowania podatkowego, jeśli ze stroną pozostaje w takim stosunku prawnym (np. z tytułu umowy pożyczki, najmu czy o dzieło), że rozstrzygnięcie sprawy może mieć wpływ na ich prawa lub obowiązki.

Na liście przesłanek powodujących wyłączenie pracownika skarbówki znaczące miejsce zajmuje zaangażowanie w czynności proceduralne, które może utrudniać obiektywną ocenę sprawy. Prowadzenia sprawy nie można powierzyć urzędnikowi, który był w niej świadkiem lub biegłym. Osoba taka postrzega i odbiera już pewne okoliczności sprawy w określony sposób. Może więc mieć problemy z bezstronnym prowadzeniem postępowania. Podobne wątpliwości pojawiają się, gdy postępowanie ma prowadzić urzędnik, który wcześniej uczestniczył w wydaniu zaskarżonej decyzji. Na przykład pracownik urzędu skarbowego, który brał udział w wydaniu decyzji, a następnie został przeniesiony do izby skarbowej, nie może się zajmować odwołaniem od tej decyzji. Przepisy mówią też o wyłączeniu urzędnika ze sprawy dotyczącej osoby, która pozostaje wobec niego w stosunku nadrzędności służbowej.

Co w sytuacji, gdy podatnik zna urzędnika prywatnie i nie darzą się sympatią?

Nie ma ograniczeń co do powodów, które podaje się, by doprowadzić do zmiany urzędnika prowadzącego postępowanie podatkowe. Równie dobrze może to być dalsze pokrewieństwo lub powinowactwo czy życie w konkubinacie, jak sąsiedzkie animozje. Zdarzają się też przypadki wyłączenia urzędnika w sytuacji, gdy jest on związany z podmiotem stanowiącym konkurencję (np. konkurencyjną spółką) dla podatnika, wobec którego toczy się postępowanie.

Jak procedura wyłączenia wygląda w praktyce?

Jeśli istnieją okoliczności, które mogą wywołać wątpliwości co do bezstronności pracownika fiskusa, jego bezpośredni przełożony jest zobowiązany odsunąć go od sprawy. Robi to na żądanie samego urzędnika, na wniosek strony lub z urzędu.

Jeśli to podatnik ma wątpliwości co do bezstronności urzędnika, powinien złożyć wniosek o jego wyłączenie, w którym uprawdopodobni, że zaistniały okoliczności podważające jego bezstronność. Należy zadbać o kwestie formalne, jak podanie danych wnioskodawcy i adresata oraz dokładne uzasadnienie. Jeśli postępowanie prowadzi np. pracownik urzędu skarbowego, to wniosek należy skierować do naczelnika urzędu. Warto podkreślić, że złożenie takiego wniosku nie podlega żadnym opłatom.

W jaki sposób podatnik ma udowodnić, że urzędnik nie jest bezstronny?

Wyłączenie pracownika lub funkcjonariusza następuje wtedy, gdy zostanie uprawdopodobnione istnienie okoliczności, które mogą wywołać wątpliwości co do jego bezstronności. Wystarczające jest więc uprawdopodobnienie, nie udowodnienie. Uprawdopodobnić to znaczy wskazać na możliwość, szansę zaistnienia czegoś w sposób sugerujący prawdziwość, autentyczność, w sposób bliski prawdy.

Ale uwaga. Jeśli wniosek nie zostanie napisany rzetelnie, urząd go nie uwzględni. Nie warto więc go składać, nie mając żadnego poparcia na swoje przekonania.

Jakie konsekwencje grożą za złożenie wniosku, który zostanie uznany za bezpodstawny?

Podatnicy nie powinni się obawiać, gdyż przepisy nie przewidują za to żadnych kar. Nie znaczy to jednak, że mogą nadużywać tego rozwiązania.

Czy w praktyce tak się zdarza?

W ostatnim czasie można zaobserwować coraz więcej wniosków o wyłączenie. Wynika to zapewne z rosnącej świadomości podatników co do przysługujących im praw. Zdarzają się jednak wnioski składane ewidentnie po to, by przedłużyć postępowanie. Jak już wspomniałem, takie działanie jest bezskuteczne.