W cieniu dyskusji nad aktualnymi wydarzeniami, które przyciągają uwagę prawników, oraz zmagań z epidemią mija właśnie pół roku od wprowadzenia do kodeksu postępowania karnego wzorów formularzy uzasadnień. To istotna, fundamentalna zmiana wpływająca na praktykę sporządzania uzasadnień, która w konsekwencji dotyka także modelu argumentacji prawniczej w sprawach objętych formularzami.
Niezależnie od oceny pomysłu ustawodawcy jest to istotna modyfikacja praktyki uzasadniania orzeczeń wskazanych w przepisie wprowadzającym wzory uzasadnień. Instytucja ta wzbudza od samego początku kontrowersje, chociaż wypada przecież wskazać, że dyskusja o nich nie przebiła się do pierwszej linii sporów prawniczych, pozostając w sferze rozważań jak na razie głównie nauki i praktyki prawniczej. Ponadto kwestia ta może uchodzić za bardziej „techniczną". Próżno zatem było doszukiwać się intrygujących sporów w środkach masowego przekazu, których przedmiotem byłaby omawiana instytucja.
Czytaj też: Prawnicy krytykują formularze uzasadnień wyroków w sprawach karnych
Pytanie: czy słusznie? Formularze uzasadnień niewątpliwie stanowią bowiem ingerencję w sądową praktykę ich sporządzania (chociaż o wkraczaniu przez prawodawcę w sferę niezależności wewnętrznej w dyskursie naukowym nie było mowy). Pojawia się jednak inna kwestia: ich odbiór przez stronę postępowania w świetle efektywnej możliwości skorzystania przez stronę z prawa do zaskarżenia orzeczenia, do którego uzasadnienie sporządzono na formularzu bez pomocy fachowego pełnomocnika. To właśnie zarzuty tego typu – ze względów gwarancyjnych – podnoszone są przeciwko instytucji formularzy uzasadnień. Moim zdaniem niesłusznie i choć można zrozumieć intencje wątpiących, to wypada zauważyć, że krytyka tego rodzaju może być podana jako przykład mylenia problemu natury faktycznej, związanego z praktyką stosowania prawa, ze sferą normatywną.
Wypada przypomnieć, że wzory formularzy uzasadnień wprowadzone zostały na mocy art. 99a § 1 kodeksu postępowania karnego, który 5 maja obchodził półrocze obowiązywania (przepis wszedł w życie 5 grudnia 2019 r. na podstawie art. 22 pkt 1 ustawy z 19 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (DzU z 2019 r., poz. 1694). Stosownie do delegacji zawartej w art. 99a § 2 minister sprawiedliwości określił wzory formularzy rozporządzeniem z 5 grudnia 2019 r. (DzU z 2019 r., poz. 2349).
To syntetyczny w treści akt prawny, który nie wymaga szerszego omówienia. Jego załączniki to sześć wzorów formularzy stosownie do treści art. 99a § 1 k.p.k., a pięć kolejnych zawiera instrukcje wypełniania formularzy danego typu. Nie rozwiewają one wszystkich wątpliwości związanych ze sporządzaniem uzasadnień w nowej formule, ale dają jakąś wskazówkę interpretacyjną, jak tego dokonywać. Formularze uzasadnień obejmują tylko orzeczenia wymienione w treści art. 99a § 1 k.p.k. i dotyczą: wyroku sądu pierwszej instancji, w tym wyroku nakazowego i wyroku łącznego, oraz wyroku sądu odwoławczego i wyroku wydanego w postępowaniu o wznowienie postępowania. Ustawodawca zdecydował się zatem na szeroką modyfikację sporządzania uzasadnień w sprawach o przestępstwa, ale pozostawił w obrocie prawnym dotychczasowy, humanistyczny styl oparty na opisowo-topicznej formule w sprawach drobnej natury, o wykroczenia oraz te w założeniu poważne, w których na podstawie kodeksu postępowania karnego orzeka SN (zatem izby tego sądu: Dyscyplinarna, Karna oraz Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych). Pozostawienie spraw wykroczeniowych poza formularzami można tłumaczyć tym, że nie istniał w nich problem sporządzania długich uzasadnień, oraz dostępnością samodzielnego sporządzenia środka odwoławczego. Budzić może natomiast wątpliwości brak formularzy przynajmniej w niektórych sprawach rozstrzyganych w ramach nadzwyczajnej kontroli odwoławczej. Wszak jest to kwestia bardziej teoretyczna, ale wątpliwość wiąże się z utrzymywaniem w obrocie prawnym dwóch modeli sporządzania uzasadnień.
Na poziomie – najwyższym – wymagającym rozbudowanych rozważań prawnych, gdzie i tak podsądny zmuszony jest do korzystania z pomocy fachowego pełnomocnika, utrzymane zostały uzasadnienia z elementami, które mogą być uznane za zbędne albo zbyt rozbudowane, jak część historyczna (przydatna tylko w specyficznych konfiguracjach procesowych), opisowość argumentacji, licznie, acz zwykle o argumentacyjnym charakterze, przywoływane źródła z doktryny bądź judykatury, które stanowią powielanie ugruntowanych znaczeń, a nie sposobów ich uzyskiwania. Na poziomie powszechnego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w obrocie prawnym wprowadzono wymagające fachowej wiedzy prawniczej uzasadnienia o technicznej formule, w których całkowicie zrezygnowano z retoryczno-topicznego stylu na rzecz racji pragmatycznych – maksymalizacji syntezy treści i koniecznej pracy z aktami sprawy.
W komentarzach podkreśla się, że uzasadnienie, choć obligatoryjnie sporządzone na formularzu (argument z literalnej wykładni art. 99a § 1 k.p.k.), musi odpowiadać wymogom określonym w art. 424 k.p.k. (por. M. Kurowski, komentarz do art. 99a k.p.k., w: red. D. Świecki, Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany LEX, teza 4).
Chodzi przede wszystkim o zwięzłe wskazanie, jakie fakty sąd uznał za udowodnione lub nieudowodnione, na jakich w tej mierze oparł się dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych (art. 424 § 1 pkt 1), oraz o wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku (art. 424 § 1 pkt 2). Pierwszy postulat formularz normatywnie spełnia, ponieważ „zwięzłe wskazanie", jakie fakty zostały udowodnione, z pewnością może polegać na wskazaniu udowodnionych tez dowodowych ze wskazaniem dowodów zgromadzonych w postępowaniu (np. pkt 1.1. formularza UK1). Zwięzłość powodów uznania dowodu za wiarygodny może zaś polegać na wyjaśnieniu takich treści nie w dotychczasowej opisowej formule, ale jako równoważniki zdań (potocznie: „od myślników"), do czego zresztą zachęca sam ustawodawca.
Gala wręczenia nagród liderom w branży nieruchomości
Problem może natomiast dotyczyć podstawy prawnej wyroku, która wprawdzie też ma się odznaczać syntezą treści (zwięzłe wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku stosownie do art. 424 k.p.k.), to jako jedną z wad dotychczasowej praktyki sporządzania uzasadnień wskazywano przewagę rozumowań faktualnych nad tymi, które właściwe są wykładni prawa. Rozumiejąc specyfikę orzeczniczą „sądów faktu, a nie prawa", wypada jednak dostrzec, że formularze mogą wzmóc tę negatywną praktykę.
Autor jest doktorem habilitowanym prawa, wykładowcą UKSW, szefem Wydziału Prawa i Administracji
