Kiedy spółka odpowie za przestępstwo

Niewłaściwy dobór pracowników może firmę dużo kosztować. Nie chodzi tu tylko wyłącznie o straty finansowe z tytułu niewłaściwych decyzji biznesowych, jakie może podjąć niekompetentny pracownik. Koszty firmy mogą wynikać również z konieczności zwrotu korzyści odniesionych na skutek przestępstwa popełnionego przez takiego pracownika.

Najpierw wyrok skazujący

Zgodnie z art. 52 kodeksu karnego każda osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej jest zobowiązana do zwrotu korzyści, jaką uzyskała w wyniku popełnienia przestępstwa przez osobę fizyczną. Z przepisu tego wynika zatem, że podmiot prowadzący działalność gospodarczą, np. spółka prawa handlowego, może ponosić odpowiedzialność majątkową za przestępstwo popełnione przez osobę fizyczną, która działała w jego imieniu lub interesie – m.in. swojego pracownika, pełnomocnika, zarządcę, wspólnika czy członka zarządu.

Firma poniesie odpowiedzialność majątkową za przestępstwo swojego pracownika wyłącznie wówczas, gdy pracownik ten zostanie skazany za to przestępstwo. Skazanie to musi być prawomocne. W praktyce oznacza to, że od wyroku nie może już przysługiwać żaden zwyczajny środek odwoławczy, np. apelacja. Prawomocnym skazaniem upoważniającym do zobowiązania podmiotu gospodarczego do zwrotu uzyskanych korzyści majątkowych nie jest uniewinnienie, umorzenie postępowania czy warunkowe umorzenie postępowania.

Kwota, którą musi zwrócić podmiot gospodarczy, nie może być wyższa od tej, jaka została wykazana w trakcie procesu

Dodatkowo przestępstwo popełnione przez pracownika musi przynieść korzyść majątkową podmiotowi gospodarczemu. Jednocześnie nie jest konieczne, aby osoba fizyczna działała za wiedzą czy przyzwoleniem podmiotu gospodarczego, a więc np. prezesa spółki. Może on bowiem nie zdawać sobie sprawy, że pracownik firmy popełnił przestępstwo, które przyniosło firmie dodatkowe dochody. W toku postępowania karnego trzeba jedynie wykazać, że na skutek działań podjętych przez osobę fizyczną firma uzyskała korzyści, a dodatkowo, że osoba ta działała w imieniu lub interesie przedsiębiorstwa. Jeżeli takiego powiązania między sprawcą a podmiotem gospodarczym nie będzie, to nie można żądać zwrotu korzyści majątkowych z działalności przestępczej.

W każdym przypadku zwrot korzyści majątkowej może nastąpić jedynie na rzecz Skarbu Państwa. Nie jest dopuszczalne orzeczenie na tej podstawie zwrotu korzyści na rzecz podmiotu prywatnego czy osoby fizycznej.

Inicjatywa prokuratora

Orzeczenie zwrotu korzyści majątkowej od podmiotu gospodarczego, który ją uzyskał, jest możliwe jedynie na wniosek. Oznacza to, że sąd nie robi tego z własnej inicjatywy z urzędu. Wniosek taki może złożyć jedynie prokurator. Jeśli w sprawie oskarżycielem publicznym będzie inny podmiot niż prokurator, czyli np. policja, to powinien on przedłożyć akta sprawy wraz z aktem oskarżenia prokuratorowi i wystąpić o sporządzenie przez prokuratora wniosku o zobowiązanie podmiotu gospodarczego do zwrotu uzyskanej korzyści majątkowej.

Prokurator powinien złożyć wniosek o zwrot korzyści majątkowej od podmiotu gospodarczego wraz z wniesieniem do sądu aktu oskarżenia. Wniosek ten nie jest częścią aktu oskarżenia, gdyż powinien stanowić odrębne pismo z uzasadnieniem. Wniosek składa się do sądu z odpisem dla zainteresowanego podmiotu, tak aby mógł on się do niego ustosunkować.

Jak się bronić przed zarzutami

Nawet jeżeli prokurator złoży wniosek o zwrot korzyści majątkowej przez podmiot gospodarczy, to firma zobowiązana do zwrotu nie jest stroną postępowania. Nie oznacza to jednak, że przedstawiciele firmy nie mogą brać udziału w rozprawach. W toku procesu, jeszcze przed jego zakończeniem, podmiot zobowiązany do zwrotu korzyści majątkowej musi zostać przesłuchany w charakterze świadka. Jest to obowiązek sądu i jeżeli czynność ta nie zostanie przeprowadzona, to niedopuszczalne jest nałożenie obowiązku zwrotu korzyści majątkowej. Z uwagi na to, że spółka lub inny podmiot gospodarczy, który ma być zobowiązany do zwrotu korzyści majątkowej uzyskanej na skutek przestępstwa, może uczestniczyć w toczącym się postępowaniu, sąd powinien przesłuchać jej przedstawiciela w pierwszej kolejności, przed innymi świadkami. Jeśli w toku postępowania sąd dojdzie do przekonania, że zachodzą okoliczności uzasadniające umorzenie postępowania lub warunkowe umorzenie postępowania, to nie ma obowiązku przeprowadzania takiego przesłuchania. W takich okolicznościach orzeczenie obowiązku zwrotu uzyskanych korzyści majątkowych i tak nie będzie dopuszczalne. Jeżeli podmiotem zobowiązanym do zwrotu korzyści ma być osoba prawna, to sąd przesłuchuje osobę uprawnioną do działania w jej imieniu. Osoba ta może odmówić złożenia zeznań. Nie ma bowiem obowiązku udowadniania swojej niewinności, a tym bardziej dostarczania dowodów swojej winy. Jeżeli uzna, że najlepszym sposobem obrony będzie odmowa składania zeznań, to ma do tego pełne prawo i sąd nie może zmuszać jej do zeznawania, np. przez nakładanie kar porządkowych.

W toku postępowania dowodowego, a więc np. podczas przesłuchania świadków, przedstawiciel firmy zobowiązanej do zwrotu korzyści może przysłuchiwać się zeznaniom. Dodatkowo może zadawać pytania świadkom czy biegłym, którzy np. określali wysokość korzyści majątkowej, uzyskanej przez spółkę.

W celu ochrony swoich praw i interesów podmiot gospodarczy zobowiązany do zwrotu korzyści majątkowej może także składać wnioski dowodowe. Przedstawiciel podmiotu zobowiązanego do zwrotu korzyści majątkowej może przeglądać akta sprawy.

Po zamknięciu przewodu sądowego przedstawiciel spółki lub innego podmiotu gospodarczego zobowiązanego do zwrotu korzyści majątkowej ma prawo do głosu końcowego. Zabiera głos przedostatni, tuż przed oskarżonym i jego obrońcą.

Sąd nakłada obowiązki w wyroku

Jeżeli w sprawie zajdą wszystkie wymagane przez art. 52 k.k. okoliczności – zostanie popełnione przestępstwo przynoszące podmiotowi gospodarczemu korzyść majątkową, sprawca zostanie za nie prawomocnie skazany, a prokurator złoży wniosek o zwrot korzyści na rzecz Skarbu Państwa – sąd jest zobligowany do orzeczenia obowiązku zwrotu korzyści. Nie ma możliwości odstąpienia od orzeczenia tego obowiązku.

W swoim wyroku sąd może zobowiązać spółkę do zwrotu całej uzyskanej z przestępstwa korzyści majątkowej lub tylko jej części. W praktyce jednak ta druga sytuacja ma jedynie wyjątkowy charakter i występuje wyłącznie wówczas, gdy trudne jest dokładne określenie wysokości korzyści, jaką spółka uzyskała. Sąd zawsze musi bowiem podać dokładną wartość korzyści, jaka powinna być zwrócona. Niedopuszczalne jest użycie w wyroku określenia, że np. podmiot gospodarczy musi zwrócić osiągniętą przez siebie korzyść w całości.

Kwota, którą musi zwrócić podmiot gospodarczy, nie może być wyższa od tej, jaka została wykazana w trakcie procesu. Jeżeli sąd przypuszcza, że korzyść była wyższa, ale nie jest w stanie podać jej dokładnej wartości, to może zasądzić zwrot jedynie takiej wartości, jaka znajduje uzasadnienie w materiale dowodowym.

Od orzeczenia można się odwołać

Jeżeli sąd wyda wyrok skazujący osobę fizyczną, której przestępstwo przyniosło korzyść majątkową spółce lub innemu podmiotowi gospodarczemu, i zobowiąże ten podmiot do zwrotu tej korzyści Skarbowi Państwa, to przedstawiciel firmy ma prawo do zaskarżenia takiego orzeczenia. W tym celu trzeba złożyć apelację do sądu wyższego rzędu za pośrednictwem sądu, który wydał wyrok.

W pierwszej kolejności składa się wniosek o doręczenie wyroku wraz z uzasadnieniem. Następnie w terminie 14 dni od dnia doręczenia wyroku z uzasadnieniem – apelację.

W przypadku umorzenia postępowania lub uniewinnienia sprawcy przestępstwa przedstawiciel podmiotu gospodarczego nie ma prawa do złożenia apelacji. Nawet jeżeli nie będzie się zgadzał z wydanym wyrokiem.

Podstawa prawna: art. 52 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (DzU nr 88, poz. 553 ze zm.)

Podstawa prawna: art. 416 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (DzU nr 89, poz. 555 ze zm.)

Zdaniem autora

Arkadiusz Jaraszek asesor Prokuratury Rejonowej Warszawa-Ochota

Zgodnie z przepisami (art. 333 § 4 kodeksu postępowania karnego) prokurator może dołączyć do aktu oskarżenia wniosek o zobowiązanie podmiotu gospodarczego do zwrotu korzyści, jakie odniósł na skutek popełnionego przestępstwa. Od 1 lipca 2015 r. to się zmieni. Nowe przepisy nie będą dawały prokuratorowi żadnej dowolności w tym zakresie. Zgodnie z nowymi przepisami, jeżeli dane uzyskane w toku postępowania przygotowawczego będą wskazywały na istnienie podstaw do nałożenia na określony podmiot zobowiązania do zwrotu korzyści, jakie odniósł on na skutek popełnionego przestępstwa, to prokurator będzie musiał dołączyć do aktu oskarżenia wniosek o takie zobowiązanie. Od 1 lipca 2015 r. nieznacznie zmieni się też procedura udziału przedstawiciela takiego podmiotu gospodarczego w toczącym się postępowaniu. Przede wszystkim nowe przepisy wyraźnie wskazują, że osoba reprezentująca ten podmiot będzie musiała być przesłuchana przed sądem bezpośrednio po przesłuchaniu oskarżonego.