Prokurator Małgorzata Kuźniar-Plota: Jak rozwikłałam zagadkę śmierci Starzyńskiego

Rz: Pani prokurator, 8 września zakończyło się śledztwo w sprawie śmierci prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego. Ustalenia były rewolucyjne. Jak do nich doszło?

Małgorzata Kuźniar-Plota z Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie: Musieliśmy zebrać materiał dowodowy na zasadach wynikających z procedury karnej. Opieraliśmy się głównie na przesłuchaniach świadków, ale dokonywaliśmy także oględzin materiałów archiwalnych i poddawaliśmy je ocenie. W śledztwie badane były wszystkie informacje o losie prezydenta Starzyńskiego. Okazały się niesamowicie rozbieżne.

Udało się jednak znaleźć w nich punkty wspólne?

Hipotezy można było podzielić na dwie grupy. Pierwsza zakładała, że prezydent Warszawy był przetrzymywany i zamordowany w jednym z obozów koncentracyjnych na terenie Niemiec. Druga, że był uwięziony i zabity w jednym z berlińskich więzień. Łącznie hipotez i teorii było kilkanaście. Wszystkie dokładnie sprawdziłam w źródłach polskich i niemieckich. Świadków przesłuchaliśmy także poprzez konsulaty w USA i Francji.

Jak zweryfikowano te hipotezy?

Podstawowym problemem było to, że zakładały one śmierć w miejscach bardzo oddalonych od siebie: Dachau, Dora, Flossenbürg, Spandau itd. To powodowało, że trzeba było w różnych archiwach sprawdzić każdą z tych wersji. Przede wszystkim musiałam ustalić, czy informacje podawane przez świadków lub wynikające z archiwaliów miały oparcie w rzeczywistości. Okazało się, że do wielu zdarzeń nie mogło dojść. O prawdziwości innych zadecydowały szczegóły.

W czym kryła się ich słabość?

Jako przykład można podać jedną z hipotez, która pojawiła się w latach 60. i 70. Według niej prezydent Starzyński był przetrzymywany w niemieckim obozie pracy Baalberge utworzonym na terenie byłej kopalni soli potasowej. Na początku 1944 r. miał zginąć zamęczony staniem w jednym miejscu z wypełnionymi wodą wiadrami na ramionach. Przesłuchałam kilku byłych więźniów tego obozu, otrzymałam też materiały z Niemiec. W efekcie odrzuciłam tę teorię.

Dlaczego?

Świadkowie nie słyszeli o takiej śmierci, a takie wydarzenie rozeszłoby się szeroko wśród Polaków przetrzymywanych w tym obozie. Głównym dowodem na nieprawdziwość tej hipotezy było jednak to, że ten obóz pracy został utworzony dopiero w sierpniu 1944 r. Wiosną 1944 r. nie mogło być tam więźniów.

Czy w innych sprawach było podobnie?

Tak, na przykład jedną z wersji zakładającą śmierć prezydenta w Dachau obaliły informacje uzyskane z archiwum Polskiego Radia. Świadkowie twierdzili, że Starzyńskiemu przed śmiercią puszczano przez trzy dni bez przerwy nagrania z jego przemówieniami, a po jego zamordowaniu płyty miały być potłuczone. Radiowi eksperci wykluczyli taką możliwość, gdyż płyty z nagraniami nigdy nie zostały przez Niemców odnalezione, a sposób ich zapisu wykluczał wielogodzinne odtwarzanie. Nie mogły być też potłuczone, gdyż ich rdzeń był metalowy. Stąd ta teoria stała się kompletnie niewiarygodna.

Więc w jaki sposób odtworzono losy prezydenta po jego aresztowaniu?

W ustaleniu miejsca przetrzymywania Starzyńskiego pomogły nam zeznania przesłuchanych świadków, w tym zeznania Stanisława Lorenza (naocznego świadka zatrzymania prezydenta) i polskich pracowników zatrudnionych ?w więzieniu Pawiak. Wynika z nich niezbicie, że Stefan Starzyński początkowo został osadzony ?w więzieniu przy ul. Daniłowiczowskiej, a następnie przewieziono go na Pawiak. ?Suma wszystkich poczynionych w śledztwie ustaleń doprowadziła nas do konkluzji, że prezydent Starzyński po pobycie na Pawiaku został wywieziony i zamordowany między 21 a 23 grudnia 1939 r. w Warszawie lub jej okolicach.

Dlaczego jest to przedział czasu, ?a nie konkretne data?

Datę trudno doprecyzować, gdyż świadkowie podają różne wersje. Kancelistka twierdziła, że Starzyński opuścił więzienie „na krótko przed świętami Bożego Narodzenia". Wpisała nawet datę jego wywiezienia do księgi ewidencyjnej, która jednak uległa zniszczeniu w trakcie Powstania Warszawskiego.

Co było najbardziej wartościowym elementem przy układaniu tej swoistej kostki Rubika? Dokumenty, zeznania świadków, pomoc prawna?

Wszystkie te okoliczności są ważne, gdyż musieliśmy badać całokształt dowodów. To wtedy okazywało się, że niektóre wersje są kompletnie niewiarygodne, bo całkowicie sprzeczne z ustalonymi faktami, a część została potwierdzona i tworzyła spójną całość. Wersja, która została do końca, oparta była na zeznaniach Ernsta Komarka, który w chwili wybuchu wojny miał 18 lat i był zatrudniony jako tłumacz w gestapo. To jego zeznania miały największą wartość, a nie znaleźliśmy niczego, co by je podważało.

Jak pojawiła się ta osoba?

Komarek zgłosił się sam, gdyż się dziwił, że nie została jeszcze wyjaśniona sprawa śmierci prezydenta Starzyńskiego. Przesłał swoją relację do Muzeum Powstania Warszawskiego, które przekazało ją do Instytutu Pamięci Narodowej. Wówczas podjęłam próbę ustalenia, czy ta osoba żyje. Następnie trzeba było jak najszybciej go przesłuchać, by zweryfikować jego twierdzenia. Nie można przecież opierać się tylko na zeznaniach jednego świadka. Trzeba było je powiązać z kontekstem historycznym, zeznaniami innych osób czy dowodami z dokumentów.

Ale to dzięki temu świadkowi znamy zabójców prezydenta.

Tak, Ernst Komarek wskazał nazwiska trzech funkcjonariuszy gestapo z Warszawy, którzy mieli dokonać egzekucji – Hermanna Schimanna, Webera i Perlbacha. Dwóch ostatnich nie znamy z imienia, gdyż świadek nie pamiętał ich pełnych personaliów. Starzyński został rozstrzelany w okolicach Warszawy, oficjalnie przy próbie ucieczki. Był to jednak eufemizm, gdyż rozstrzelanie nastąpiło w sposób skrytobójczy, tak by nie dawać Polakom powodu do wytworzenia aury niemal męczeńskiej śmierci prezydenta. Oczywiście do te j zbrodni musiał być potrzebny rozkaz z góry, jednak sprawców kierowniczych nie udało się ustalić.

Jak potoczyły się losy wykonawców mordu?

Niestety, nie udało nam się ich ustalić. Jedyne, co udało się odnaleźć, to znajdujące się w IPN wnioski odznaczeniowe Hermanna Schimmanna z 1944 r. Również archiwa niemieckie nie okazały się pomocne.

Gdyby jednak żyli, o co zostaliby oskarżeni?

Śmierć prezydenta Starzyńskiego została zakwalifikowana jako zbrodnia nazistowska, ale też jako zbrodnia wojenna i zbrodnia przeciwko ludzkości.

Skąd aż trzy kwalifikacje prawne?

Śmierć prezydenta Warszawy uznałam za zbrodnię wojenną ze względu na pogwałcenie przez Niemców przepisów konwencji międzynarodowych regulujących status i ochronę cywilów na terenach okupowanych. Za uznaniem tego mordu za zbrodnię przeciwko ludzkości przemawiało to, że wpisywał się on w szeroko zakrojoną przez hitlerowców akcję eliminacji polskiej inteligencji. Do tych dwóch kwalifikacji prawnych oczywiście doszło jeszcze zabójstwo z art. 1 pkt 1 z dekretu z 31 sierpnia 1944 r.

Wspominała pani o kontekście historycznym, a jednak w dotychczasowych publikacjach podaje się 17 października 1943 r. jako datę śmierci Stefana Starzyńskiego. Z czego ona wynika?

Ma to związek z powojennym wnioskiem bratanicy prezydenta o stwierdzenie przez sąd jego zgonu. W 1948 r. Sąd Grodzki w Warszawie uznał, że prezydent zginął 17 października 1943 r. w Dachau.

Dlaczego sąd przyjął tę datę?

To bardzo ciekawy wątek, gdyż w swoich ustaleniach sąd opierał się tylko na artykułach prasowych o śmierci prezydenta, nie przeprowadzając żadnego postępowania dowodowego, które wyjaśniałoby okoliczności zgonu. Efektem było to, że ustalona przez sąd data funkcjonowała w powszechnym obiegu ponad 60 lat jako zgodna z prawdą. Dzisiaj wiemy, że fakty były zupełnie inne.