Gromadzenie informacji w ramach poufnych działań powołanych do tego służb często bywa bardziej skuteczną drogą wykrywania i zapobiegania przestępczości niż w ramach czynności procesowych. Zawsze bowiem inwigilacja środowiska przestępczego była jedną z podstawowych metod wykrywczych.
Czytaj także: Obserwacja jako czynność operacyjno-rozpoznawcza - kto może ją prowadzić
Czynności operacyjno- rozpoznawcze – zakres, charakter, podstawy prawne
Dyskretne uzyskiwanie informacji również dziś jest jedną z najbardziej skutecznych metod zwalczania i zapobiegania przestępczości. Informacje uzyskane w drodze czynności operacyjno-rozpoznawczych niejednokrotnie mają duże znaczenie dla ukształtowania toku postępowania przygotowawczego, zwłaszcza spraw szczególnie skomplikowanych, wielowątkowych, wielopodmiotowych. Istotną rolę odgrywa tu nie tylko poufność samych działań, ale i możliwość stosowania środków techniki operacyjnej. Na konieczność wyposażenia służb w adekwatne uprawnienia umożliwiające efektywną walkę z naruszeniami prawa zwrócił uwagę Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 30 lipca 2014 r., sygn. K 23/11, podkreślając, iż „organy władzy publicznej powinny dysponować prawną i faktyczną możliwością wykrywania popełnianych przestępstw i działalności skierowanej przeciwko państwu czy jego konstytucyjnym organom. Powinny one też móc wyprzedzać działania osób naruszających prawo, nie dopuszczając do wystąpienia zagrożeń. W warunkach globalnej przestępczości i przekraczającego granice państw terroryzmu czy przestępczości zorganizowanej istotna jest także prewencja zagrożeń, których wystąpienie może wyrządzić nieodwracalne straty dobrom prawnie chronionym".
Trybunał wskazał też, że konieczność wyposażenia w stosowne instrumenty wynika z międzynarodowych zobowiązań do współdziałania w walce z międzynarodową przestępczością i terroryzmem. „Dostrzegając rolę nowych technologii teleinformatycznych w pozyskiwaniu wiedzy o działalności przestępczej, ustawodawca uprawniający służby policyjne oraz służby ochrony państwa do niejawnego uzyskiwania informacji i dowodów za pomocą nowych technologii nie może ignorować specyfiki naruszeń prawa dokonanych z ich wykorzystaniem ani skali zjawiska w polskich realiach". Niekiedy bowiem wykorzystanie niejawnych metod pracy operacyjnej ogranicza skalę przestępczości, a to przekłada się na ochronę obywateli przed zewnętrznymi i wewnętrznymi zagrożeniami. Podobnie w orzecznictwie ETPCz podkreśla się, że działania policji i innych służb wymagają coraz bardziej form pracy operacyjnej, szczególnie w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej i korupcji. Dlatego ich użycie samo w sobie nie jest naruszeniem prawa do sprawiedliwego procesu. Istotne pozostają tu jednak jasno określone granice prowadzenia czynności operacyjnych (por. wyrok ETPCz z 5 lutego 2008 r. w sprawie Ramanauskas p. Litwie).
Niejawne działania służb mogą koncentrować się na określonych osobach czy środowiskach i na badaniu zdarzeń, ich miejsc, okoliczności. Pod terminem pracy operacyjnej rozumie się najczęściej wiele czynności podejmowanych przez wyspecjalizowane służby (takie jak m.in. Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Straż Graniczna, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Żandarmeria Wojskowa, Służba Kontrwywiadu Wojskowego czy organy kontroli skarbowej). Termin czynności operacyjno-rozpoznawcze po raz pierwszy pojawił się w ustawie z 14 lipca 1983 r. o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów, jednak próżno szukać jego definicji legalnej.