Rozpoznawanie, zapobieganie i wykrywanie przestępstw, a także identyfikacja grup i środowisk przestępczych, wykrywanie i ściganie sprawców przestępstw czy zabezpieczanie dowodów to główne zadania wyspecjalizowanych służb i organów państwowych. W tym też celu powołane do tego organy prowadzą wiele czynności procesowych, jak choćby przesłuchiwanie świadków, oględziny, przeszukanie pomieszczeń, zatrzymanie osób i rzeczy. Poza nimi mogą być też przeprowadzane niejawne czynności pozaprocesowe.
Czytaj także: Procesy karny: wadliwe wyroki
Czynności operacyjno-rozpoznawcze nie doczekały się jeszcze swojej definicji legalnej. Trudno też doszukać się kompleksowej regulacji tej problematyki na poziomie ustawowym, jak również konkretnej systematyki w podziale kompetencji. Niejawne sposoby zwalczania przestępczości zawierają szeroki katalog działań, które mogą też dostarczać pełnowartościowego materiału dowodowego. Ustawodawca uznał, że zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom jest wartością nadrzędną, która wymaga nowych i skutecznych metod walki z przestępczością. Te nowe metody przybrały postać takich czynności, jak: kontrola operacyjna, zakup kontrolowany oraz przesyłka niejawnie nadzorowana. Wyniki takich czynności mogą być bowiem wprowadzone do postępowania karnego. Na tym tle rysują się kolejne niejednolite rozwiązania prawne, bo nie przewidziano waloru dowodowego materiałów uzyskanych w wyniku pozostałych czynności.
Czynności operacyjno- -rozpoznawcze – wybrane aspekty
Przestępczość zorganizowana jest w Polsce stosunkowo nowym zjawiskiem. Pewne jej formy istniały w latach 70. XX w. Gwałtowny rozwój tego typu przestępczości przypadł jednak dopiero na początek lat 90. Początkowo jej udziałem były kradzieże samochodów i obrót nimi, przemyt broni i nielegalny obrót bronią oraz przestępstwa gospodarcze. Stopniowo rozszerzała się na produkcję i przemyt narkotyków, obrót nimi, produkcję fałszywych środków płatniczych, a także przestępstwa finansowe. Drugim bardzo niebezpiecznym zjawiskiem, jakie nasiliło się na przełomie wieków, jest terroryzm. Chociaż problem terroryzmu jest prawie tak stary jak ludzkość, to jednak dziś stosowana jest przemoc w bez porównania szerszej skali.
Postępujący wzrost przestępczości, zwłaszcza zorganizowanej, oraz terroryzmu wymusił poszukiwanie nowych sposobów jej zwalczania. Czynności operacyjno-rozpoznawcze prowadzone są najczęściej w obszernych, wielowątkowych sprawach najpoważniejszej przestępczości. Jak podkreśla się w doktrynie, obserwacja, obok inwigilacji, penetracji terenu czy rozpytania, zaliczana jest do tzw. prostych form takich czynności. Jako przykłady form bardziej złożonych wskazuje się choćby zakup kontrolowany czy przesyłkę niejawnie nadzorowaną. Możliwość podejmowania różnego rodzaju niejawnych czynności nie pozostaje bez wpływu na gwarantowane w art. 47 Konstytucji RP prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym. Jak podkreśla się w orzecznictwie, autonomia informacyjna zakłada prawo do samodzielnego decydowania o ujawnieniu osobom trzecim informacji dotyczących swojej prywatności. Podobne regulacje odnaleźć można na poziomie prawa międzynarodowego. Warto tutaj wskazać chociażby na art. 8 konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, z którego wynika prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i korespondencji. Prawo to nie pozostaje jednak prawem absolutnym, wobec czego możliwe są jego ograniczenia. Ustawodawca dopuścił zatem, mając na celu ochronę porządku prawnego, możliwość gromadzenia informacji przez wyspecjalizowane organy państwowe. Rozwiązanie takie pozostaje zgodne z ugruntowaną linią orzeczniczą zarówno sądów krajowych, jak i międzynarodowych. Jak bowiem podkreślił Europejski Trybunał Praw Człowieka w sprawie Drakšas przeciwko Litwie, kompetencje w zakresie niejawnego kontrolowania obywateli mogą być dopuszczalne w świetle konwencji jedynie i w takim zakresie, w jakim są ściśle konieczne do ochrony instytucji demokratycznych. W ocenie Trybunału wzrost przestępczości zorganizowanej bez wątpienia wymaga podejmowania odpowiednich środków, prawo do rzetelnego sprawowania wymiaru sprawiedliwości zajmuje jednak tak wysoką pozycję, iż nie można go poświęcać w interesie skuteczności. Dlatego wykorzystanie funkcjonariuszy działających niejawnie może zostać zaakceptowane, pod warunkiem że podlega jasnym ograniczeniom i gwarancjom (sprawa Furcht przeciwko Niemcom).
Warto podkreślić, iż organy państwa nie mają obowiązku podejmowania nierealistycznego lub nieproporcjonalnego obciążenia, a wybory operacyjne muszą być podejmowane pod kątem dostępnych priorytetów i zasobów. W związku z tym nie każde zarzucane ryzyko dla życia będzie wymagało, by organy władzy podjęły środki operacyjne mające zapobiec zmaterializowaniu się tego ryzyka. Takie stanowisko ETPCz wyraził na kanwie sprawy Prilutskiy przeciwko Ukrainie. Skargę do Trybunału wniósł mieszkaniec Ukrainy, którego syn zginął w wypadku w czasie miejskiej gry samochodowej, w wyniku naruszenia zasad bezpieczeństwa i przepisów ruchu drogowego przez kierowcę. Zarzucił on, że władze nie zrobiły wszystkiego, by odsunąć realne i bezpośrednie zagrożenie dla życia, o którym władze wiedziały lub powinny wiedzieć.
Truizmem wydawać się może, choć wymaga wyraźnego podkreślenia, iż wszystkie czynności operacyjno-rozpoznawcze powinny być przeprowadzone zgodnie z przewidzianymi regulacjami prawnymi. Uwaga ta dotyczy zarówno tych czynności, których wyniki mogą następnie zostać wprowadzone do procesu karnego, jak i tych, dla których ustawa takiego waloru nie przewiduje.
W ciągu ostatnich lat zauważalny jest rozwój regulacji prawnych dotyczących czynności operacyjno-rozpoznawczych. Przebiega on w trzech kierunkach: zwiększenia liczby przepisów, zwiększenia liczby podmiotów uprawnionych do ich stosowania oraz przesunięcia wyników pracy operacyjnej z funkcji wykrywczej w kierunku dowodowej. Powoduje to, iż powolnemu zatarciu ulega granica między tymi czynnościami a czynnościami procesowymi. Zwalczanie przestępczości odbywa się na dwóch płaszczyznach: procesowej oraz operacyjnej. Trudno sobie wyobrazić przeprowadzenie procesu bez jego wsparcia wynikami pracy operacyjnej.
Niejawna obserwacja – cel i zasady
Obserwacja jest zjawiskiem powszechnym, niezbędnym do poznawania otaczającej rzeczywistości. Przykładowo wskazać należy na istniejący w wielu miastach system monitoringu opartego na kamerach, służącego do rejestrowania zachowań ludzi. Jak wynika z dostępnych informacji, w całej Wielkiej Brytanii działają już 4 mln kamer, a przeciętny londyńczyk nagrywany jest 300 razy dziennie.
Niejawna obserwacja miejsca lub osób jest też jednym ze środków pracy operacyjno-rozpoznawczej. Próżno szukać w polskiej przestrzeni prawnej legalnej definicji tej jednej z najstarszych metod pracy operacyjnej. Warto nadmienić, iż w ustawodawstwie polskim pojawiła się w „Instrukcji inwigilacyjnej Policji Państwowej" z 1925 roku. Dokument ten w znacznym stopniu dotyczył organizacji i sposobu prowadzenia obserwacji. Wiele z ówczesnych reguł straciło na znaczeniu, aczkolwiek podstawowe jego założenia wciąż zachowują aktualność.
Jak podkreśla się w doktrynie, celem obserwacji może być zwłaszcza niedopuszczenie do przestępstwa, ujawnienie lub ujęcie sprawców przestępstwa, ustalenie miejsca pobytu poszukiwanych osób czy miejsca przechowywania przedmiotów pochodzących z przestępstwa lub służących do jego popełnienia. Informacje powzięte w toku obserwacji są najczęściej bodźcem do podjęcia kolejnych działań i czynności. Doniosłość uzyskanych informacji bywa bowiem ogromna i niejednokrotnie trudna do przecenienia.
Obserwacja to jedna z bardziej rozwiniętych form pracy operacyjnej. Metoda ta bywa niezwykle istotna, bo pozwala na uzyskanie informacji o zjawiskach w ich naturalnym, niezakłóconym przebiegu. Nadto funkcjonariusze mogą się wspierać różnymi urządzeniami technicznymi. Przykładowo, formą obserwacji jest system GPS stosowany powszechnie w pojazdach, telefonii komórkowej i innych urządzeniach przenośnych.
Jakie zatem zasady taktyczne powinny przyświecać obserwacji? Przede wszystkim nieodzowna w pracy operacyjnej jest cierpliwość. Tempo obserwacji należy bowiem dostosować do jej przedmiotu i okoliczności. Niezwykle istotne pozostaje też zwracanie uwagi na szczegóły. Kolejną bardzo ważną zasadą jest wybór rodzaju obserwacji, który powinien być dostosowany do grożącego lub popełnionego przestępstwa. Koniecznym warunkiem jest również należyte przygotowanie obserwacji, w tym ustalenie jej celu i nakreślenie możliwych scenariuszy działania. Chodzi tu o ustalenie tzw. podstawy faktycznej prowadzenia tego typu działań. Zanim zostaną podjęte konkretne czynności, należy również dokonać szczegółowego zbadania terenu. Istotna pozostaje także umiejętność przewidywania zmienności warunków. Szybko zmieniająca się sytuacja powoduje bowiem konieczność elastycznych działań, łatwego i szybkiego dostosowania sił i środków do zmieniającej się sytuacji.
Podstawy prawne prowadzenia obserwacji
Podstawy prawne prowadzenia niejawnej obserwacji przez uprawnione służby zostały uregulowane przez ustawodawcę w przepisach rangi ustawowej. Rozwiązanie takie ocenić należy pozytywnie. Obserwacja bowiem jako czynność ze swej istoty ingerująca głęboko w prawa i wolności obywatelskie powinna być zdefiniowana w akcie prawnym rangi ustawowej. Jednocześnie nie ulega wątpliwości, że szczegółowe regulacje odnoszące się do prowadzenia obserwacji powinny się znajdować w resortowych instrukcjach opatrzonych gryfem niejawności. Odnotować należy również występującą wielość takich podstaw prawnych stosowania obserwacji przez poszczególne służby w konkretnych ustawach ich dotyczących. Takie rozwiązanie nie służy jednolitości regulacji prawnych w tym zakresie.
Wskazując przykładowo na zaprojektowanie kompetencji w zakresie analizowanego rodzaju pracy operacyjnej poszczególnych służb, nie sposób ominąć policji. Zgodnie z art. 15 ust. 1 pkt 5a ustawy o Policji funkcjonariusze tej służby mają prawo obserwowania i rejestrowania przy użyciu środków technicznych obrazu zdarzeń w miejscach publicznych, a w przypadku czynności operacyjno-rozpoznawczych i administracyjno-porządkowych podejmowanych na podstawie ustawy – także dźwięku towarzyszącego tym zdarzeniom. Podobnie w ustawie z 24 maja 2002 roku o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu znajdujemy podstawę do prowadzenia obserwacji (art. 23 ust 1 pkt 6), tak jest również w przypadku Żandarmerii Wojskowej.
Nieco inaczej kształtują się uprawnienia Straży Granicznej. Z kolei funkcjonariusze Krajowej Administracji Skarbowej na mocy art. 117 ustawy o KAS zostali uprawnieni do obserwowania i rejestrowania przy użyciu środków technicznych w toku czynności podejmowanych w ramach czynności operacyjno-rozpoznawczych obrazu zdarzeń w miejscach publicznych oraz dźwięku towarzyszącego tym zdarzeniom. Wskazano przy tym, iż działania takie mają na celu ustalenie sprawców oraz uzyskanie i utrwalenie dowodów przestępstw skarbowych lub przestępstw ściganych na podstawie ratyfikowanych umów międzynarodowych.
Jak zatem łatwo można zauważyć, ustawodawca zawarł stwierdzenie o możliwości dokonywania obserwacji w miejscach publicznych. Chodzi zatem o miejsca ogólnie dostępne, czyli takie, które przeznaczone są dla wszystkich ludzi. Przykładowo wskazać tutaj należy ulicę, park, teatr, dworzec itp.
Podsumowując, warto zwrócić uwagę na potrzebę wprowadzenia ogólnej definicji obserwacji. W celu rozwiania z kolei wszelkich wątpliwości pojawiających się zwłaszcza na etapie postępowania jurysdykcyjnego co do możliwości dowodowego wykorzystania materiałów uzyskanych drogą działań operacyjnych należy sformułować postulat jednoznacznego wskazania w przepisach rangi ustawowej, że obserwacja może być prowadzona również w celu gromadzenia dowodów.
Ustawodawca, wzorem przepisów dotyczących kontroli operacyjnej, zakupu kontrolowanego czy przesyłki niejawnie nadzorowanej, powinien opowiedzieć się za koncepcją bezpośredniego wykorzystania wyników obserwacji jako dowodów, bez potrzeby ich procesowego przetwarzania.
