Czy jest prawo do zachowku od córki brata

[i][b]Moja mama wykupiła mieszkanie spółdzielcze lokatorskie – po śmierci ojca była jego jedynym najemcą. Nie mogąc przepisać mieszkania na brata (zajęcia komornicze), przepisała je na jedną z jego córek. Dowiedziałam się o tym przez przypadek. Czy w takiej sytuacji należała mi się z ich strony jakakolwiek informacja? Jak wyglądają w tej sytuacji moje prawa spadkowe, gdyby mama odeszła? [/b] [/i]

- E.J.

Prawo najmu nie jest dziedziczne, a zatem po śmierci ojca lokatorskie spółdzielcze prawo do lokalu nie mogło wchodzić do masy spadkowej. Inaczej byłoby, gdyby rodzice wykupili lokal przed śmiercią ojca. Wtedy byłby on objęty wspólnością majątkową małżeńską i po śmierci ojca połowa mieszkania byłaby własnością żony, a druga połowa przypadłaby w równych częściach żonie, córce i synowi. W takiej sytuacji żadne z nich nie mogłoby ani sprzedać ani darować swojego udziału spadkowego bez zgody pozostałych spadkobierców (art. 1036 [link=http://akty-prawne.rp.pl/Dokumenty/Ustawy/1900_89/DU1964Nr%2016poz%20%2093.asp]kodeksu cywilnego[/link]).

Jednak mama była już wdową, gdy wykupiła lokal w spółdzielni, a to znaczy, że stała się jego jedyną właścicielką. Oczywiście nie musiała nikogo, nawet dzieci, informować o rozporządzeniu swoją własnością. Właściciel może bowiem rozporządzać rzeczą, z wyłączeniem innych osób (art. 140 k.c.). Dotyczy to również darowizny, bo przyjmujemy, że to miała na myśli czytelniczka informując, iż mama „przepisała” mieszkanie na wnuczkę.

Zanim odpowiemy na ostatnie pytanie, przypomnijmy, że są dwie drogi powołania do spadku: testament i ustawowe reguły dziedziczenia, które stosuje się, gdy zmarły nie pozostawił testamentu. Zgodnie z regułami ustawowymi do spadku po wdowie lub wdowcu w pierwszej kolejności powołane są jego dzieci. Dopiero, gdyby dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku albo odrzuciło spadek, udział spadkowy, który by mu przypadał, przechodzi na jego dzieci (art. 931 k.c.). Oznacza to, że [b]do ewentualnego spadku po mamie czytelniczki w pierwszej kolejności powołana byłaby czytelniczka i jej brat. Każdemu z nich przypadłaby połowa majątku mamy, ale już bez mieszkania, gdyż ono stało się wcześniej własnością wnuczki. [/b]

W przypadku dziedziczenia testamentowego powołane do spadku są osoby wymienione w testamencie. Zgodnie z art. 991 par. 1 k.c. jeśli dziecko spadkodawcy zostało w nim pominięte albo otrzymało mniej niż dostałoby, gdyby testamentu nie było, to ma prawo domagać się od spadkobiercy powołanego w testamencie zapłaty zachowku, czyli połowy tego, co dostałoby, gdyby zmarły nie zostawił testamentu .

Należy jednak przywołać wyrok Sądu Najwyższego z 13 lutego 2004 r. (sygn. akt II CK 444/2002). Sąd stwierdził, że [b]roszczenie z tytułu zachowku przysługuje nie tylko wtedy, gdy zmarły pozostawił testament, ale również wtedy, gdy ma miejsce dziedziczenie ustawowe.[/b] W sprawie, którą rozpoznawał SN również chodziło o darowiznę nieruchomości dla wnuczki, która to darowizna wyczerpywała cały spadek (zmarła nie zostawiła nic więcej). Sąd stwierdził, że prawo spadkowe zapewnia członkom najbliższej rodziny spadkodawcy, uprawnionym do zachowku, uzyskanie określonej korzyści ze spadku niezależnie od woli spadkodawcy, nawet jeśli spadkodawca pozbawił ich tej korzyści przez dokonanie darowizny. O tym, czy osobie uprawnionej do zachowku zgodnie z art. 991 par. 1 k.c. przysługuje roszczenie o zapłatę zachowku, nie decyduje sposób powołania do spadku, lecz to, czy otrzymała ona należny zachowek w postaci powołania do spadku, zapisu lub darowizny uczynionej przed śmiercią – wynika z orzeczenia SN.

[b] Jeżeli uprawniony do zachowku nie może otrzymać zachowku od spadkobiercy, to ma prawo żądać go od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku [/b](art. 1000 par. 1 k.c.). Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty tylko takiej sumy, która mieści się w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny.

Przy obliczaniu zachowku pewnych darowizn nie dolicza się do spadku. Chodzi o drobne darowizny oraz darowizny dokonane przez spadkodawcę wcześniej niż 10 lat przed śmiercią na rzecz osób nie będących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku (art. 994 par. 1 kc ).

[b]Jeśli zatem mama czytelniczki nie zostawi testamentu i w dniu otwarcia spadku po niej nie minie jeszcze 10 lat od dokonania darowizny mieszkania na rzecz wnuczki, to czytelniczka będzie mogła dochodzić od bratanicy należnego sobie - jako spadkobiercy - zachowku.[/b] Tak samo będzie, gdy mama wprawdzie zostawi testament, lecz wymieni w nim tylko swoje dzieci: czytelniczkę i jej brata. 10-letni okres „przedawnienia” nie będzie miał zastosowania, jeśli bratanica zyska status spadkobiercy po babci. Tak może się stać w dwóch przypadkach: jeśli zostanie powołana w testamencie sporządzonym przez babcię lub jeśli wstąpi w prawa spadkobiercy ustawowego w miejsce swego ojca (brata czytelniczki).

[b] Wypłaty zachowku można żądać w ciągu trzech lat od otwarcia spadku, czyli daty śmierci spadkodawcy.[/b] Jeśli zobowiązany nie zechce płacić, można wystąpić przeciwko niemu z powództwem do sądu cywilnego.