Zachowek dla dzieci, gdy zmarły podarował majątek za życia

Trzy lata temu brat i ja otrzymaliśmy spadek po rodzicach. Brat zrzekł się spadku na moją rzecz i przekazał mi go jako darowiznę. Miesiąc temu brat zmarł, a po nim zostały dzieci. Czy któreś z nich ma prawo do tego spadku, skoro ich ojciec zrzekł się go?

– pyta czytelniczka.

Wyjaśnijmy najpierw, że wbrew temu, co pisze czytelniczka, brat nie zrzekł się spadku, gdyż po śmierci spadkodawcy nie można tego zrobić. Zrzeczenie się dziedziczenia możliwe jest tylko w umowie, którą przyszły spadkodawca zawiera z przyszłym spadkobiercą.  Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego (art. 1048 kodeksu cywilnego).

W przypadku czytelniczki doszło do przyjęcia spadku zarówno przez siostrę jak i brata. Potem brat darował siostrze swój udział w spadku. Co dzieje się po śmierci brata?

Nie wiemy, czy brat zostawił testament i czy oprócz dzieci zostawił też żonę. Zgodnie z ustawową kolejnością dziedziczenia (gdy nie ma testamentu) po zmarłym dziedziczą  żona i dzieci, a jeśli brat nie pozostawił żony - cały spadek przypada dzieciom w równych częściach. Siostra nie dziedziczy po bracie, jeśli zostało po nim choćby jedno dziecko lub wnuk. Brat mógł też rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci tj. sporządzić testament i powołać w nim do spadku również siostrę albo tylko siostrę.

Siostra i brat bez zachowku

Tak czy inaczej dzieci zmarłego (a także jego wnuki, małżonek i rodzice) należą do szczególnej kategorii spadkobierców, gdyż są uprawnieni do zachowku. Rolą zachowku jest zapewnienie tym osobom odpowiedniego  udziału w majątku, który zmarły zgromadził za życia, nawet wtedy, gdy on sam o to zadbać nie mógł lub nie chciał. Tylko wydziedziczenie przez spadkodawcę, zrzeczenie się dziedziczenia w umowie z nim lub uznanie spadkobiercy przez sąd za niegodnego pozbawia prawa do zachowku. Zachowek nigdy nie przysługuje  jednak rodzeństwu ani dziadkom.

Roszczenie o zapłatę zachowku uprawniony może mieć nie tylko wtedy, gdy zmarły pominął go w testamencie, ale również w sytuacji, gdy żadnego testamentu nie było, a znaczną część majątku spadkodawca rozdał za życia w formie darowizn. Przy obliczaniu zachowku darowizny takie wlicza się do schedy, więc nawet jeśli zmarły nie zostawił po sobie nic, jego bliscy uprawnieni do zachowku mogą żądać zapłaty odpowiedniej sumy od obdarowanych przez niego za życia. Potwierdza to wyrok Sądu Najwyższego z  30 stycznia 2008 r. (sygn. akt III CSK 255/07)

Przykład

Pan Tadeusz zmarł nie pozostawiwszy testamentu. Zostało po nim dwóch synów, którzy odziedziczyli po ojcu jego mieszkanie. Rok  przed śmiercią p. Tadeusz podarował swojej przyjaciółce samochód i cenną kolekcję znaczków pocztowych. W tej sytuacji synowie mogą domagać się od obdarowanej zapłaty z tytułu uzupełnienia należnego im zachowku.

Nie wszystkie darowizny wlicza się do spadku. Jeśli darczyńca–spadkodawca oświadczył (lub wynika to z okoliczności), że darowizna miała być zwolniona z obowiązku zaliczenia, to wtedy nie powiększa ona majątku spadkowego (art. 1039 § 1 k.c.). Nie oznacza to jednak, że obdarowany darowizną zwolnioną z obowiązku zaliczenia nie musi płacić zachowku. Przepis ten ma bowiem znaczenie przy dziale spadku. Natomiast przy obliczaniu zachowku, zgodnie z art. 993 k.c., do spadku dolicza się wszystkie darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę oprócz tych, które wymienione są w art. 994 k.c. Chodzi m.in. o drobne darowizny zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach (np. prezenty), a także darowiznę dla osoby niebędącej spadkobiercą ani uprawnioną do zachowku, jeśli została przekazana więcej niż 10 lat wcześniej, licząc od dnia śmierci spadkodawcy  (art. 994 § 1 k.c.).

Przykład

Pani Maria podarowała swojej siostrzenicy mieszkanie w centrum miasta. 12 lat później zmarła pozostawiając zamieszkałej za granicą córce jedynie trochę osobistych rzeczy. Córka nie może żądać od ciotecznej siostry zachowku, gdyż darowizna została uczyniona więcej niż 10 lat przed śmiercią spadkodawczyni.

Jak obliczyć zachowek

Wysokość zachowku to połowa schedy, jaka należałaby się uprawnionemu w przypadku gdyby spadkodawca nie poczynił za życia darowizn doliczonych do spadku. Jeżeli jednak uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni (nie skończył 18 lat) należy mu się zapłata za dwie trzecie wartości udziału w takim majątku. Zgodnie z art. 995 § 1 k.c. wartość przedmiotu darowizny doliczanego na zachowek oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, ale  według cen z chwili ustalenia zachowku. W wyroku z 25 maja 2005 r. Sąd Najwyższy orzekł, że wartość spadku w celu określenia zachowku ustala się według cen z chwili orzekania o zachowku. Chwilą tą powinna być chwila orzekania przez sąd drugiej instancji, jako sąd merytorycznie rozpoznający sprawę (sygn. akt I CK 765/04).

Do obliczenia wartości zachowku pod uwagę bierze się czystą wartość spadku, czyli bez długów i ciężarów spadkowych, np. kosztów pogrzebu, kosztów postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Do tak otrzymanej kwoty dolicza się wartość darowizn uczynionych za życia. Doliczeniu podlegają także darowizny na rzecz uprawnionych do zachowku lub innych spadkobierców, oprócz  drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych np. prezentów z okazji świąt czy ślubu. Wynik doliczania mnoży się przez ułamek określający udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku.

Oto uproszony wzór do ustalenia wysokości zachowku:

1/2 x udział spadkowy przy dziedziczeniu ustawowym x czysta wartość spadku = wysokość zachowku.

Dla małoletnich i osób trwale niezdolnych do pracy wzór ten wygląda tak:

2/3 x udział spadkowy przy dziedziczeniu ustawowym x czysta wartość spadku = wysokość zachowku.

Przykład

Rodzeństwo Anna i Piotr są jedynymi spadkobiercami ustawowymi swojej matki. Nic po niej nie odziedziczyli, bo cały swój majątek - mieszkanie - przepisała ona rok przed śmiercią na wnuka (syna Anny).  Piotr chce się domagać zachowku od siostrzeńca. Udział  zachowkowy Piotra to 1/4 (połowa z 1/2 udziału spadkowego). Czysta wartość spadku to 400 tys. zł. Zatem może żądać od siostrzeńca zapłaty 50 tys. zł.

5 lat czekania na roszczenia

Jeśli zmarły nie zostawił testamentu, jego spadkobiercy ustawowi mogą żądać zachowku od obdarowanego przez niego za życia przez 5 lat od dnia śmierci spadkodawcy. W przypadku, gdy testament jest, termin przedawnienia biegnie od od ogłoszenia testamentu. Oczywiście najpierw trzeba przeprowadzić postępowanie spadkowe. Jeśli spór o zachowek trafi do sądu, każdy spadkobierca musi złożyć osobny pozew.