Gdy spadkodawca nie zostawił ważnego testamentu albo wprawdzie go pozostawił, ale spadek został odrzucony przez wszystkie powołane w nim osoby, a także w razie braku możliwości dziedziczenia przez te osoby, krąg osób powołanych do dziedziczenia oraz ich udziały w spadku określane są przepisami kodeksu cywilnego, a więc zastosowanie znajduje dziedziczenie ustawowe. Dziedziczenie na podstawie testamentu ma wprawdzie pierwszeństwo oraz wyłącza co do zasady dziedziczenie ustawowe, ale w przypadku braku ważnego testamentu albo odmowy przyjęcia spadku przez wyznaczonych w nim spadkobierców, zasadą jest dziedziczenie właśnie na podstawie przepisów ustawy.
Przede wszystkim więzy rodzinne
Przepisy kodeksu cywilnego, w ramach dziedziczenia ustawowego, regulują więc odpowiednią kolejność dziedziczenia przez poszczególne osoby oraz zakres przypadających na te osoby udziałów w spadku. W pierwszej kolejności ustawa wskazuje na dziedziczenie przez osoby z kręgu najbliższej rodziny spadkodawcy, a w kolejnych grupach znajdują się dalsi członkowie rodziny. Dopiero na końcu znajdują się konkretne podmioty niespokrewnione ze spadkodawcą, w tym również tzw. spadkobiercy konieczni, tj. gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy albo Skarb Państwa. Przepisy kodeksu cywilnego wskazują, oczywiście z zachowaniem odpowiedniej kolejności, zarówno na dziedziczenie zstępnych po wstępnych (np. dzieci po rodzicach), jak i wstępnych po zstępnych (np. rodziców po dzieciach), ale także na dziedziczenie po sobie przez małżonków.
Czytaj więcej
Spadkobierców ustawowych nie można w testamencie całkowicie pozbawić udziału w spadku.
Adopcja
Ustawa reguluje także w konkretny sposób kwestię dziedziczenia przez osoby przysposobione (adoptowane) w rozumieniu przepisów prawa rodzinnego i to odmiennie dla sytuacji:
- przysposobienia pełnego (polegającego na powstaniu stosunku prawnego między adoptowanym a przysposabiającym jak między dzieckiem a rodzicem, a zatem formalnym nawiązaniu przez adoptowanego relacji pokrewieństwa z całą rodziną przysposabiającego) oraz odmiennie dla
- przysposobienia niepełnego (polegającego na powstaniu stosunku prawnego wyłącznie między adoptowanym a przysposabiającym, bez wpływu na relację adoptowanego z rodziną przysposabiającego).
Najogólniej rzecz ujmując:
- w przypadku przysposobienia pełnego, adoptowana osoba dziedziczy po przysposabiającym i jego krewnych tak, jakby była dzieckiem przysposabiającego, podczas gdy przysposabiający i jego krewni dziedziczą po adoptowanej osobie tak, jakby przysposabiający był rodzicem tej osoby. Adoptowany nie dziedziczy już jednak po swoich naturalnych rodzicach ani ich krewnych, a osoby te nie dziedziczą po nim,
- w przypadku przysposobienia niepełnego, osoba adoptowana dziedziczy po przysposabiającym na równi z jego dziećmi, a zstępni adoptowanego dziedziczą po przysposabiającym na tych samych zasadach co zstępni dzieci przysposabiającego. Natomiast osoba adoptowana w omawiany sposób oraz jej zstępni nie dziedziczą po krewnych przysposabiającego, a krewni przysposabiającego nie dziedziczą po adoptowanym i jego zstępnych. Również rodzice naturalni osoby adoptowanej w omawiany sposób nie dziedziczą już po adoptowanym, po którym zamiast nich dziedziczy przysposabiający.
Wyłączenia
Chcąc ustalić krąg osób powołanych do spadku według ustawy, należy uprzednio sprawdzić także, czy nie zachodzą przesłanki wyłączenia niektórych z nich. Pewne osoby, w pewnych okolicznościach, mogą być wyłączone od dziedziczenia ustawowego, nawet gdy konkretne przepisy kodeksu cywilnego wskazują na powołanie ich do spadku. Istnieją bowiem dwie instytucje, które po ziszczeniu się pewnych przesłanek, mogą wyłączyć dane osoby od dziedziczenia ustawowego, a pierwsza z nich również od dziedziczenia na podstawie testamentu.
Czytaj więcej
Pierwszeństwo powołania do spadku na podstawie kodeksu cywilnego mają dzieci i małżonek spadkodawcy.
1. sądowe uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia
Może ono zostać orzeczone przez sąd jedynie w przypadku ziszczenia się przynajmniej jednej z kilku przesłanek wymienionych w przepisach ustawy. Wśród przesłanek tych kodeks cywilny wymienia:
- dopuszczenie się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy,
- nakłonienie spadkodawcy podstępem lub groźbą do sporządzenia lub odwołania testamentu albo przeszkodzenia mu w taki sam sposób w wykonaniu jednej z tych czynności oraz
- umyślne ukrycie lub zniszczenie testamentu spadkodawcy, podrobienie lub przerobienie testamentu albo świadome skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę.
Sąd nie orzeknie jednak o uznaniu spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, jeżeli udowodnione zostanie, że spadkodawca przebaczył spadkobiercy dane zachowanie, wypełniające przesłankę uznania go za niegodnego Sąd może uznać spadkobiercę za niegodnego dziedziczenia na wniosek osoby mającej w tym interes, w szczególności innego spadkobiercy, który powinien wystąpić z takim wnioskiem w ciągu roku od dowiedzenia się o przyczynie niegodności dziedziczenia, ale nie później niż w terminie trzech lat od otwarcia spadku. Konsekwencją uznania spadkobiercy przez sąd za niegodnego dziedziczenia jest wyrażony w ustawie nakaz traktowania go, jakby nie dożył otwarcia spadku, w związku z czym nie przysługuje mu jakiekolwiek prawo do spadku.
2. umowa zrzeczenia się dziedziczenia przez osobę należącą do spadkobierców ustawowych spadkodawcy
Jest to jedyna umowa zgodna z polskim prawem, której przedmiotem jest spadek po osobie żyjącej. Zasadą jest bowiem, że spadek po osobie żyjącej nie może być przedmiotem umowy ani między przyszłym spadkodawcą a spadkobiercą, ani między osobami trzecimi. Stronami tej umowy są:
- po jednej stronie przyszły spadkodawca,
- po drugiej stronie którykolwiek z jego spadkobierców ustawowych, niezależnie od tego, w jakiej kolejności dziedziczyłby on po spadkodawcy zgodnie z przepisami ustawy.
Przedmiotem umowy jest zrzeczenie się przez spadkobiercę dziedziczenia po przyszłym spadkodawcy, tj. świadome i dobrowolne wyłączenie danego spadkobiercy z kręgu spadkobierców ustawowych danego spadkodawcy (co wyłącza również jego uprawnienie do zachowku po spadkodawcy). Skutek umowy zrzeczenia się dziedziczenia zachodzi dopiero w chwili otwarcia spadku, a więc śmierci spadkodawcy. Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia wymaga formy aktu notarialnego pod rygorem nieważności.
Czytaj więcej
Dopiero przeprowadzenie formalności pozwala na ostateczne określenie grona spadkobierców.
