Teatr Ateneum – założony w 1928 r. przez lewicowego aktora i inscenizatora Stefana Jaracza na plebejskim warszawskim Powiślu, dziś stoi przy ulicy jego imienia. Dzielił przed wojną i dzieli do dziś siedzibę ze związkiem zawodowym pracowników kolei. Na dole budynku mamy dwie sale teatralne, ale w jednym ze skrzydeł na górze są mieszkania związkowców.

On się wyróżnia czymś jeszcze. Przeważnie gabinety dyrektorów teatrów mieszczą się na wyższych piętrach, trzeba do nich dłuższą chwilę wędrować schodami lub windą. Drzwi do siedziby dyrektora Ateneum wychodzą na hol teatru, przy samym wejściu, nieopodal kasy. Szef ma więc do swojej publiczności ledwie dwa kroki. A i publika, jakby się uparła, mogłaby do niego w każdej chwili zajrzeć. Czyżby to symbolizowało silniejszą więź? Taka teza byłaby przesadą, a zarazem... coś w tym jest.

Czytaj więcej

Plus Minus

Mariusz Cieślik: Dwie nowe ekranizacje „Lalki” Bolesława Prusa? O dwie za dużo

Dwie adaptacje tej powieści Prusa to, przy dzisiejszych możliwościach polskiego kina, o dwie za d...

Czy Ateneum to teatr środka? Dyrektor Adam Tyszkiewicz odpowiada: – Dla mnie to komplement 

Po wojnie twórcą potęgi artystycznej Ateneum był Janusz Warmiński. On dyrektorował tej scenie w latach 1952-1996, z dwuletnią przerwą. Tak jak Erwin Axer, a potem Maciej Englert, byli nie tylko szefami, ale autorami Teatru Współczesnego, tak on uformował kształt artystyczny tej sceny.

Jak wielu młodych ludzi teatru zaczynał jako inscenizator socrealistyczny. Potem przy wszystkich PRL-owskich ograniczeniach otworzył jednak Ateneum na literaturę: na Maxa Frischa, Franza Kafkę, Arthura Millera, Arnolda Weskera czy Petera Weissa, z polskich autorów na Witkacego czy Tadeusza Peipera.

Ateneum mieniło się skądinąd wieloma barwami. „Mewa” Czechowa w inscenizacji samego Warmińskiego czy „Wielki Fryderyk” Adolfa Nowaczyńskiego w reżyserii Józefa Grudy to najwyższej próby klasyka z lat 70. Widziałem oba te spektakle, uczyłem się na nich teatralnej wrażliwości. W latach 80. Ateneum zasłynął z kolei wspaniałymi produkcjami muzycznymi: „Brelem” czy „Hemarem”, w których palce maczał Wojciech Młynarski.

Warmiński kierował teatrem do samej swojej śmierci, dyskretny, konsekwentny w swoim dystansie wobec nowych mód. Niektórzy kpili sobie z jego teatru jako „mieszczańskiego”. Więcej racji miał chyba znakomity reżyser Krzysztof Zaleski, mówiąc o „teatrze inteligenckim” – w samym sercu robotniczego Powiśla.

Potem Ateneum prowadził, także do śmierci, wielki aktor i reżyser Gustaw Holoubek (1996-2008). Kiedy wystawił ascetycznego, mądrze odczytanego „Króla Edypa” Sofoklesa, tak zwani ojcobójcy, czyli radykalni kontestatorzy teatru tradycyjnego, właśnie pod Ateneum palili lampki, zarzucając wielkiemu artyście, że robi teatr skostniały, więc martwy. Ale natura tej sceny przewidywała swoistą ciągłość, brak nadmiernych eksperymentów, robienie spektakli czytelnych dla przeciętnego teatromana. To dotyczyło kolejnych dyrektorów: Izabelli Cywińskiej, Andrzeja Domalika czy Pawła Dangla.

Od 1 września 2021 r. dyrektorem jest Artur Tyszkiewicz (rocznik 1973), świetny reżyser, którego dyrektorowanie w Teatrze imienia Osterwy (2011-2016) Lublinianie kojarzą do dzisiaj z takich inscenizacji jak „Sen nocy letniej” Szekspira czy „Mistrz i Małgorzata” Bułhakowa. W warszawskim wyścigu pokonał inną znakomitość, Wojciecha Adamczyka – obaj robili wcześniej na tej scenie świetne przedstawienia. To właśnie jego pytam o bilans czterech ostatnich lat i o plany na ostatni sezon przed ewentualnym przedłużeniem kadencji. Rozmawiamy w pokoiku z widokiem na przychodzącą publiczność.

Czy jest jakaś ciągłość między Warmińskim i Holoubkiem a obecną pana dyrekcją? Czy istnieje duch Ateneum? – pytam.

– Jest coś takiego. Czasy się zmieniają, a to jest teatr autora i aktora, bardziej niż wielkich inscenizatorów. Teatr mamy niewielki, tu na wielkie inscenizacje nie ma nawet trochę miejsca.

Można mówić o jakimś pana spójnym programie?

– Szukam dobrej literatury. I nie chodzi tylko o poszukiwanie dobrze napisanych tekstów. Tekst powinien prowokować publiczność do dialogu. My zakładamy, że nie robimy teatru dla siebie. Definiujemy kondycję człowieka, rozmawiamy o niej z widzem. Żeby to osiągnąć, trzeba mieć mocną ekipę aktorską.

To jest tak zwany teatr środka?

– Nie odżegnuję się od tego pojęcia. To zawsze był teatr środka, Januszowi Warmińskiemu stawiano to czasem jako zarzut. Dla mnie to komplement.

Poszukajmy paru przykładów na tę naturę Ateneum. W pierwszym sezonie Tyszkiewicza Piotr Ratajczak zrobił tu „Dzień świra” Marka Koterskiego. Nie jest to nawet przeniesienie na scenę kultowego filmu. Koterski napisał pierwotnie sztukę o problemach Adasia Miauczyńskiego. Spieram się czasem z Ratajczakiem, ale ma on bezbłędne wyczucie teatralnej groteski. Zarazem nawet bardziej zaskakujące jest to, że nie użył tego tak zabójczo śmiesznego, że aż śmiertelnie poważnego, tekstu do jakichś aktualnych obrachunków czy aluzji. Po prostu rozumnie odczytał myśl autora. Takie zadanie wyznaczał reżyserom Erwin Axer. Tyszkiewicz zaczynał jako asystent tego wielkiego twórcy.

Przykład inny: rok później pisarka Małgorzata Sikorska-Miszczuk i reżyser Wawrzyniec Kostrzewski napisali „Alicję w krainie snów”. To bardzo luźna adaptacja klasycznej powieści Lewisa Carrolla. Po czym Kostrzewski wystawił ją na scenie, a Tyszkiewicz nazywa ten spektakl próbą stworzenia teatru dla młodzieży.

Nie jestem pewien, czy młodzież szkolna kupiła rozmaite dziwności istotnie jakby zaczerpnięte z czyjegoś snu. Może potrzeba dojrzałości, aby zrozumieć Marię Ciunelis, która jako Pani Gąsienica wyznaje, że jest niespełnioną artystką. Albo Olgę Sarzyńską, która nadaje Królowej Kier przedziwną wrażliwość. Z pewnością jednak jest to opowieść o poszukiwaniu dobra na ziemi. W ilu teatrach znajdziecie coś podobnego?

„Wzrusz moje serce” Hanocha Levina w Ateneum. Czy poważny teatr może wystawiać kryminał?

I przykład trzeci: „Wzrusz moje serce” izraelskiego, bardzo popularnego w Polsce autora Hanocha Levina – wyreżyserował to w 2022 r. sam dyrektor. W scenerii podupadłego kurortu Łukasz Simlat i Grzegorz Damięcki przeżywają męki w konfrontacjach z kobietami. Okoliczności są zabawne, ale męka autentyczna.

Tyszkiewicz bierze Levina na warsztat nie po raz pierwszy. Można by rzec, że całe swoje reżyserskie życie podążał jego tropem. Pytam dyrektora o tę jego fascynację. I oto rzeczowy, przemawiający zdawkowo pan w okularach, ujawnia swoją autentyczną pasję: – Levin patrzy na świat z perspektywy groteski, to przestrzeń, z której można się śmiać, ale nie tylko. Lubię bohaterów Levina, małych, śmiesznych, pogubionych, ale w jakimś sensie pięknych. Mieszka w nich anioł i diabeł, niosą ze sobą rozpięcie między duchowością i cielesnością. Mają piękną duszę i rozmawiają o ekskrementach, o psuciu się ich ciał. U niego każdy dzień przybliża do śmierci. On pyta: jak sobie w tym radzić, że każdego dnia umieramy. Od dłuższego czasu robię teatr z tą myślą.

Reaguję uwagą, że popularność Levina to może wypełnianie jakiejś luki, którą pozostawia polska dramaturgia. – Tak, bo my chętniej rozmawiamy w polskim teatrze o ideach, Levin chce rozmawiać o człowieku, tak jak Gombrowicz czy Beckett. Traktujemy to w Ateneum jako naszą powinność i klucz do dialogu z widzem – odpowiada dyrektor, i to akurat niezwykle ważna deklaracja.

Robi się więc poważnie, ale przecież wcale tak być nie musi. Kiedy kilka miesięcy temu siedziałem na premierze „Pułapki na myszy” Agaty Christie, także w reżyserii Tyszkiewicza, jakiś widz z rzędu za mną awanturował się, że szkoda czasu wystawiać w poważnym teatrze kryminał. Choć przecież cienkość tej inscenizacji polegała na tym, że do pewnego momentu oglądało się ją jako stylową prawie komedię o brytyjskich charakterach. Ze wspaniałymi kreacjami m.in. Magdy Zawadzkiej, Łukasza Lewandowskiego, ale i młodego Jakuba Pruskiego, a właściwie całej obsady.

– Ja bym temu panu polecił przejrzenie repertuaru Comédie-Française, tam w tym roku będzie wystawiana właśnie „Pułapka na myszy” – śmieje się Tyszkiewicz. – Jeśli to dobry tekst, będziemy grali i kryminały – deklaruje.

Więc pytam, czy jest jakieś repertuarowe non possumus tego teatru. – Nie posuniemy się do dwóch skrajności. Nie będziemy grać fars nastawionych tylko na to, żeby wywoływać nie śmiech, ale rechot. A po drugiej stronie nie stawiamy na teatr nowoczesno-eksperymentujący. Zgłębiający swoje wnętrzności bez kontaktu z widzem – słyszę w odpowiedzi.

Czytaj więcej

Plus Minus

Piotr Zaremba: Czy faktycznie potrzebujemy nowej adaptacji „Lalki”?

Rehabilitacja Izabeli Łęckiej w duchu feminizmu? Krytyka stalkera Wokulskiego? A może czysta rozr...

Polityczna poprawność w teatrze? – To widzowie mają wydawać werdykty? – mówi Adam Tyszkiewicz

Komedie wywołujące rzęsisty śmiech, nie rechot, miewają w Ateneum długą tradycję. „Kolacja dla głupca” Françoisa Webera, zrobiona kilka epok przed Tyszkiewiczem, grana była przez ponad 20 lat – z Piotrem Fronczewskim i początkowo Wojciechem Pszoniakiem, potem zastąpił go Krzysztof Tyniec. Ostatnio komediową klasykę reprezentuje z kolei „Kwartet” Ronalda Harwooda, ciepła opowiastka o czwórce emerytowanych artystów w domu starców. Obie sztuki reżyserował Wojciech Adamczyk, obie doczekały się wersji filmowych, są więc sławne, dodajmy zasłużenie.

Że tekst komediowy może być rozrywką mądrą, o tym przekonuje grana od pięciu lat w Ateneum sztuka „Źli Żydzi” Joshui Harmona w reżyserii Macieja Kowalewskiego. To przypowiastka o wojnie wewnątrz żydowsko-amerykańskiej rodziny. Starcie tożsamościowej nacjonalistki z wojującym liberałem jest archetypem wcale nieograniczającym się do świata Żydów. Gdy do tego dodać kreacje Olgi Sarzyńskiej i Wojciecha Brzezińskiego, wypada życzyć temu przedstawieniu rekordów „Kolacji dla głupca”.

Kiedy mowa o poszukiwaniach tematów ludzkich, trudno nie zauważyć wątku rodzinnego, jaki wprowadziła do Ateneum reżyserka Iwona Kempa. „To wiem na pewno” australijskiego autora Andrew Bowella, a potem „Mój syn chodzi, tylko trochę wolniej” chorwackiego pisarza Ivora Martinicia są trochę do siebie podobne. Agata Kulesza jako matka i Przemysław Bluszcz jako ojciec zmagają się z rodzinnymi wyzwaniami, walczą o swoje dorosłe dzieci, a trochę i z tymi dziećmi. Niezwykłe jest co innego: rodzinę pokazuje się tu jako źródło kłopotów, czasem i udręk, ale przecież także i jako znak nadziei. I znów: w większości teatrów, gdy na warsztat brane jest życie rodzinne, przeważa smolista czerń i brak przyszłości.

Pytam dyrektora Tyszkiewicza, czy równie łatwo jak za granicą szuka się polskich sztuk „o czymś”. Z wielu powodów tak nie jest, między innymi dlatego, że częściej niż normalne literackie dramaty powstają performatywne scenariusze. A jednak mamy najświeższy, bo sprzed paru miesięcy, pozytywny przykład: „Ostatnią lekcję” debiutantki Marii Gustowskiej. Tekst pozyskał i wyreżyserował aktor Grzegorz Damięcki. Byłem nim urzeczony.

Spotkanie grupy młodych ludzi z ich dawnym nauczycielem to okazja do poczynienia celnych spostrzeżeń: o samej młodzieży, ale i o relacjach między pokoleniami. Czwórka młodych aktorów i występujący gościnnie arcymistrz Adam Ferency wygrywają to perfekcyjnie. Ciekawe jest i to, że obserwacje dotyczące choćby stosunku najmłodszego pokolenia do religii czy właśnie pokoleniowych różnic wydały mi się nietypowe, wręcz niepoprawne politycznie.

To niejedyny taki przykład. Przed rokiem Tyszkiewicz wziął na tapet sławną francuską komedię „Napis” Geralda Sibleyarasa. Dostaliśmy opowieść o tym, jak grupa lokatorów eleganckiej kamienicy zaszczuwa nowego sąsiada – w imię cnoty tolerancji. Rzecz bardzo na czasie wobec naszych ideologicznych kontrowersji. „Napis” to utwór modny i wiele razy wystawiany, także w Polsce – sam Tyszkiewicz robił go już w lubelskim teatrze. Za to „Ostatnia lekcja” to nowy klejnocik, szczęśliwie dostrzeżony, choć łatwo było go przeoczyć.

Pytam dyrektora o polityczną poprawność. Odpowiada jakby zdziwiony: – My na to w ogóle nie patrzymy. To widzowie mają wydawać werdykty. Teatr środka polega między innymi na tym, że nie opowiadamy się po żadnej ze stron.