Sądy są dla obywateli – nie dla prawników

Polacy źle oceniają wymiar sprawiedliwości. Uważają, że fatalnie załatwia ich sprawy, jest nieprzystępny i wrogi. Zapewne znaczna część negatywnych opinii jest pochodną publicznej nagonki na prawników, obliczonej na zyskanie poparcia wyborców. Jednak nie ma co ukrywać – negatywne opinie obywateli są zasłużone. Wynikają ze złego prawa, ale także z jego nieżyczliwego stosowania. Prawnicy zamknęli się we własnym świecie, który pozostaje całkowicie niezrozumiały dla innych osób. To rodzi niechęć i frustrację, bo w innych dziedzinach życia sprawy obywateli są rozpatrywane coraz bardziej przyjaźnie. Nie w sądzie jednak.

[srodtytul]Józef K. w sądzie gospodarczym[/srodtytul]

Przedsiębiorcy są traktowani najgorzej. Nie tylko muszą jak wszyscy wnosić wysokie opłaty sądowe, ale z zasady nie są z nich zwalniani. Z uzasadnieniem, że profesjonalista w obrocie gospodarczym powinien gromadzić środki na opłacenie powództwa, nieuznającym rzeczywistości kłopotów z rentownością, kryzysu lub proporcji opłat do osiąganego obrotu. Muszą też spełniać formułkowe wymagania i zmagać się z wypełnianiem tabelek w formularzach. Prawo zakłada traktowanie ich jak profesjonalistów. Ustawodawca zapomniał jednak, że profesjonalnie zajmują się na przykład sprzedażą butów, a nigdy zaokrąglaniem opłat sądowych (art. 126 § 3 [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=44FFFC111805D72BA00E534D14782652?id=70930]k.p.c.[/link]).

Muszą także cierpliwie czekać. Jak podano w ostatnio opublikowanym raporcie Fundacji Helsińskiej, sądowe spory gospodarcze trwają średnio ponad 600 dni. Wraz z czynnościami egzekucyjnymi to ponad 800 dni. To oznacza oczywiście i tak znaczny postęp w stosunku do jeszcze niedawnego trzyletniego oczekiwania na pierwszą rozprawę. Mimo tej poprawy trudno być powodem w takim sądzie.

Jeszcze trudniej być pozwanym. Jeżeli przedsiębiorca zostanie pozwany w sprawie, w której sąd nie wydał nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym lub upominawczym, zostanie mu doręczony pozew i zgodnie z art. 479[sup]14[/sup] § 1 k.p.c. musi wnieść odpowiedź na pozew. Ma na to dwa tygodnie, bo inaczej taka odpowiedź będzie „podlegała zwrotowi”. Zwróćmy uwagę na to ostatnie sformułowanie, niemówiące że sąd zwróci, ale używające uroczystej bezosobowej formy wskazującej obywatelowi jego miejsce. Przy braku odpowiedzi sąd wydaje w takich sprawach wyrok zaoczny na posiedzeniu niejawnym (art. 479[sup]18[/sup] § 2 k.p.c.). Przedsiębiorca czuje się wtedy jak Józef K. z powieści Franza Kafki.

[srodtytul]Szaleństwo prekluzji dowodowej[/srodtytul]

Przedsiębiorca musi, i to niezależnie od tego, czy reprezentuje go pełnomocnik profesjonalny, czy też działa sam, przedstawić w odpowiedzi na pozew wszystkie twierdzenia, wnioski i dowody (ten obowiązek jest zwany prekluzją dowodową). Niezależnie więc od wagi twierdzenia czy dowodu sąd w dalszym toku postępowania będzie musiał je pomijać (twierdzenia) lub oddalać (wnioski, w tym dowodowe), nawet gdyby się okazało, że mają decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia [b](uchwała SN z 17 lutego 2004 r., III CZP 115/03, OSNC 2005, nr 5, poz. 77)[/b]. W skrajnej sytuacji sąd nie będzie uwzględniał nawet spóźnionego dowodu, że zapłacono za dochodzoną należność. Jedynym kryterium będzie zgłoszenie go po terminie. Istnieje co prawda możliwość wykazania się przez sąd własną inicjatywą na podstawie art. 232 zdanie drugie k. p. c., ale pamiętajmy, że treść tego przepisu została zinterpretowana także tak: „czynnikiem przemawiającym przeciwko prowadzeniu przez sąd postępowania dowodowego z urzędu jest w szczególności gospodarczy charakter sprawy” [b](wyrok SN z 5 listopada 1997 r., III CKN 244/ 97, OSNC 1998, z. 3, poz. 52)[/b].

Pozwany przedsiębiorca musi zatem tak przygotowywać swoje stanowisko, aby przewidzieć, opisać i udowodnić wszelkie możliwe warianty, nawet najbardziej teoretyczne. Musi to zrobić, na wypadek gdyby akurat okazały się potrzebne [b](uchwała SN z 4 czerwca 2004 r., III CZP 28/04, OSNC 2005, nr 4, poz. 63)[/b]. Jeżeli nie uczyni zadość takim wymogom, będzie musiał wykazać w przyszłości, że potrzeba powołania powstała później albo powołanie argumentacji w odpowiedzi na pozew nie było możliwe. Praktycy dopominają się przynajmniej o uznanie, że niemożliwość powołania dowodu może nastąpić nie ze względu na niewiedzę o jego istnieniu, ale gdy ze względu na stopień skomplikowania sporu strona nie była w stanie dokładnie i wyczerpująco wskazać wszelkich twierdzeń oraz dowodów (M. Pełczyński, „Prekluzja w zgłaszaniu twierdzeń i dowodów w I instancji w postępowaniu zwykłym, w sprawach gospodarczych, nakazowym, upominawczym i uproszczonym”, „Monitor Prawniczy” 2004, nr 7).

Na szczęście Sąd Najwyższy, zwłaszcza w najnowszych orzeczeniach po 2007 r., odchodzi od sztywnych reguł na rzecz racjonalnego działania sędziego. Przyjmuje się to jednak bardzo opornie i w dalszym ciągu strony nie znają dnia ani godziny. Prekluzję traktuje się bowiem jako wartość samą w sobie. Znamienne są głosy, że interpretacja przepisów dotyczących prekluzji powinna być dokonywana wyłącznie literalnie, a niedopuszczalne jest stosowanie wykładni celowościowej (glosa do uchwały SN z 17 lutego 2004 r. Bartosza Wojciechowskiego opublikowana w „Palestrze” nr 9 – 10/2005, s. 225).

Nie tylko obywatele są niezadowoleni z sądu i procedur. Dogmatyczne procedury skrytykował też Trybunał Konstytucyjny. Zauważył, że swoboda ustawodawcy w kształtowaniu procedur nie oznacza dopuszczalności wprowadzania procedur arbitralnych, które ponad miarę, a więc bez wystąpienia istotnych racji, ograniczają prawa procesowe strony. Wypaczają one bowiem pozycję stron i uniemożliwiają właściwe zrównoważenie ich pozycji procesowej (P 02/04).

W publicznych dyskusjach nadal jednak wielu prawników, zwłaszcza sędziów, broni prekluzji dowodowej. Inaczej – twierdzą – popadną w dylemat rozstrzygania, czy rzeczywiście należy uwzględniać późno powołane twierdzenia i dowody. Rozumiem, że oznacza to podejmowanie trudnych nieraz decyzji, ale czy nie od tego mamy sędziów? Gdyby sądzenie nie polegało na podejmowaniu trudnych decyzji w skomplikowanych ludzkich sprawach, obywatele rozwiązywaliby swoje spory metodą losowania albo pojedynków. Bez ponoszenia kosztów opłat sądowych.