Świat na krawędzi: Maskarady Wojtkiewicza i Ensora

Tytułowy „Czarny Karnawał” jest metaforą świata na opak, usytuowanego między groteską, maskaradą i absurdem a niepokojem, przeczuciem śmierci, chaosu. Odpowiada czarnym humorem na epokę, w której żyli artyści. Na dekadenckie nastroje schyłku wieku i rozpoczynający się nowy wiek, jeszcze nie w pełni rozpoznany, który budził obawy z racji załamania dotychczasowego społeczno–politycznego porządku i konieczności cywilizacyjnej zmiany. Ale z drugiej strony budził także nadzieje na modernizację i poszerzenie artystycznej wolności. Artyści przełomu XIX i XX wieku powszechnie buntowali się przeciwko akademickim normom i chcieli poszerzenia artystycznej wolności, stąd podobna nazwa nowych nurtów w sztuce w różnych krajach: Młoda Polska, Młoda Belgia, Młode Niemcy, Młoda Skandynawia.

Sztukę Ensora i Wojtkiewicza łączy przeczucie katastrofy, świadomość przemijania i śmierci. A różni sposób ich wyrażania. Ensor jest żywołowo–bezpośredni, gdy nawiązuje do ludowych tradycji słynnego belgijskiego karnawału, wciąż żywego w Binche. Barwne pochody Ensora z postaciami w karnawałowych maskach i strojach kojarzą się zarazem z ekspresyjnymi malarskimi tańcami śmierci, bo zza masek nieraz wychylają czaszki, a wśród przebierańców są żywi ludzie i szkielety.

James Ensor „Pierrot i szkielety”, 1907, kolekcja Musée des Beaux-Arts, Tournai

Foto: Materiały prasowe/MNW

Od obłędu do groteski

U Wojtkiewicza egzystencjalne lęki bardziej nasycone są melancholią i smutkiem. Jego obrazy zaludnione zdeformowanymi postaciami dorosłych i dzieci przypominają sceny z pogranicza jawy i snu, baśni i koszmaru. Mieszają emocje i namiętności dorosłych z dziecięcą fantazją; podszyte są strachem i poczuciem bezbronności wobec złego świata i powtarzającego się dramatu ludzkiego losu, wobec których podejmowane próby ucieczki są daremne. Słynna „Krucjata dziecięca” z pochodem małych postaci przytłoczonych ciężkim ołowianym niebem ma wymowę uniwersalną, może obrazować przeczucie wojennych traum XX i XXI wieku.

Punktem zwrotnym w narracji wystawy, jak powiedzieliśmy, jest usytuowana w jej centrum poetycka instalacja Jarosława Mikołajewskiego inspirowana ideą pokazu, a przede wszystkim obrazami Witolda Wojtkiewicza. Widz zatrzymuje się w minimalistycznej transparentnej konstrukcji. Przed jego oczami przesuwają się wersy wiersza, a jednocześnie słyszy je w interpretacji samego autora: „wyśmiać strach,/odstraszyć śmiech,/pech i los,/los i pech; czarna śmierć,/miłości ćwierć,/smutne szczęście,/łez zamęście,/pędzą przez dorosłość dzieci,/skonał żołnierz drugi, trzeci,/szczątki śmiechu wśród zamieci,/ na wesoły znak czekanie,/ zakochanie, odkochanie…”.

W sąsiednich przestrzeniach otaczają nas obrazy Wojtkiewicza z cykli „Z dziecięcych póz”, „Ceremonie”, „Wiosenne podmuchy”, których bohaterowie albo zastygają w teatralnych marionetkowych pozach, albo przeciwnie pędzą w mglistą, nieznaną dal na baśniowych lub drewnianych koniach. Porywają i porzucają wyśnione księżniczki, co jest wyrazem sprzecznych uczuć i zmagań, towarzyszących wchodzeniu w dojrzałość.

Z kolei prezentowane wcześniej obrazy Wojtkiewicza z cyklu „Obłęd”, mimo stylizacji na dziecięce zabawy, są nasycone klimatami jak z „Szaleństw” Goi. Nie tylko jednak potęgują poczucie zagrożenia, płynącego z zewnętrznego świata; odwołują się też do mrocznych pokładów ludzkiej psychiki; wewnętrznych napięć, graniczących z obłędem.

Natomiast w cyklu „Cyrk” artysta stara się zneutralizować emocje poprzez groteskowe spojrzenie na świat. Jeszcze inny punkt widzenia prezentuje w grafikach, komentujących rewolucję 1905 r. Tu nieoczekiwanie miesza reportersko–lewicową ocenę wydarzeń z satyryczną kreską.

Czytaj więcej

Kultura

Popkulturowa kariera „Stańczyka", czyli od muralu w Paryżu do okładki płyty Lady Gaga

- Poprzez śmiech i absurd także można dochodzić do metafizycznych pytań - mówi dyrektorka Muzeum...

Autoportrety i maski

Ensor był starszy od Wojtkiewicza o blisko 20 lat. Ale kiedy tworzyli swoje graficzne autoportrety z motywem śmierci, byli w podobnym wieku, przed trzydziestką. Wojtkiewicz w 1909 r. przedstawił siebie jako smutnego Pierrota skutego kajdankami, niezdolnego wykonać najmniejszego ruchu, choć przed nim płonie może świat, a może wyrwane serce.

Ensor w 1899 r. sportretował siebie jako eleganckiego młodzieńca, którego twarz zastąpił czaszką o martwych pustych oczodołach.

Wojtkiewicz był chory na serce i myśl o śmierci towarzyszyła mu od dzieciństwa. Mimo talentu i świetnie zapowiadającej się kariery – po wystawie w Berlinie odkrył go francuski pisarz André Gide i zaprosił go do Paryża, gdzie urządził mu w 1907 r. wystawę w Galerie Druet – dwa lata później niespełna 30-letni artysta zmarł.

James Ensor zdobył uznanie w dojrzałym wieku i dożył 89 lat. Jego malarskie inspiracje wynikały nie tylko z ducha czasu, ale i osobistych doświadczeń. Jego rodzice prowadzili w Ostendzie sklep z maskami, porcelanowymi figurkami, teatralnymi lalkami – od jawajek do belgijskich kukiełek, do czego nawiązywał w takich obrazach, jak „Martwa natura z Chinoiseries” czy „Mój portret z maskami”.

Karnawał w Binche

Na wystawie w MNW motywy te dopełnia instalacja – czerwona ściana z maskami oraz sprowadzone z Belgii oryginalne maski i paradny strój Gille’a z wielkim pióropuszem, noszone przez uczestników karnawału w Binche.

Strój Gille’a z karnawału w Binche

Foto: Bartosz Bajerski