Prezydent na serio

Próbując ogarnąć, co właściwie się wydarzyło tragicznego 10 kwietnia, wciąż omijamy to, co najważniejsze. Każdy obdarzony choćby minimum wrażliwości metafizycznej musi być wprost porażony wielopiętrową symboliką. Miejsce: nieopodal katyńskiego lasu. Czas: sakralny – wigilia Niedzieli Miłosierdzia Bożego; świecki – 70. rocznica mordu katyńskiego; sakralno-świecki – tuż po piątej rocznicy odejścia Jana Pawła II. Osoby: prezydent RP, jego małżonka, ludzie zasłużeni dla państwa i społeczeństwa, komplet dowódców wojska, duchowni różnych wyznań, rodziny pomordowanych w Katyniu.

To nie był jeden z tysięcy samolotów, jakie przemierzają przestrzeń powietrzną całego świata. Okoliczności katastrofy: jeśli potwierdzi się hipoteza rosyjskiego hobbysty lotniczego i samolot rzeczywiście uderzył o ziemię, odwróciwszy się na grzbiet, będzie to znaczyło, że w tych warunkach nikt nie miał szansy na przeżycie.

A mogło być zupełnie inaczej, mniej tragicznie: niewielka prędkość i wysokość lotu, mała ilość paliwa, o czym świadczyłby niezbyt intensywny pożar. Ale było tak: musieli zginąć wszyscy. Ktoś tak dopuścił. I jeszcze ten wulkan...

Naprawdę, głowa pęka od tej symboliki. Rozmawiamy o tym, bo nie sposób nie rozmawiać, ale nikt nawet nie próbuje tego interpretować. Ja z pewnością też nie będę. Za wcześnie na to. I nie chodzi tu o racjonalne zrozumienie. Nie warto próbować, to prosta droga na manowce. Jednak każdy znak – a to naprawdę Znak przez ogromne „Z” – wymaga naszej odpowiedzi.

Więc te gorączkowe rozmowy, pytania bez odpowiedzi, nieudolne próby interpretacji – to nie jest tylko rozpaczliwe poszukiwanie sensu w czymś, co po ludzku sensu nie ma. Szukać trzeba, nawet jeśli dziś nie sposób nawet znaleźć choćby pierwszych, wstępnych słów do opisania tego, co naprawdę – w najgłębszym sensie – się wydarzyło i co to znaczy dla nas – tych, którzy pozostali.

Nie jest natomiast moim zdaniem za wcześnie na próby opisania Narodowej Żałoby (te duże litery nie są nadużyciem) na poziomie bardziej ludzkim. Trwa już zresztą podskórny spór o sens ostatnich dni. Nie zawsze zresztą podskórny, jak pokazuje choćby kontrowersja w sprawie pochówku pary prezydenckiej na Wawelu.

Należy przy tym odróżnić dwie warstwy tego sporu. Jedna to poważny namysł, w którym racje są po obu stronach. Nie będę ukrywał, że moim zdaniem Lech i Maria Kaczyńscy na Wawel zasługują. Nie mam jednak zamiaru odmawiać dobrej woli wszystkim, którzy są innego zdania. Choć nie, niektórym jednak odmawiam. Zwłaszcza tym, którzy zaangażowali się w hałaśliwą, dramatycznie uwłaczającą powadze żałoby kampanię listów, demonstracji itp.

O ile nie dziwi, choć smuci, udział w niej ludzi młodych, którzy uwierzyli, że świętości są wyłącznie po to, by je szargać, o tyle niepojęte dla mnie jest to, że twarz tej kampanii chciał dać Andrzej Wajda. Legenda kinematografii, kręcący filmy nie z pustej fascynacji obrazkami, ale po to, by mówić o sprawach ważnych – nie dostrzegł małości i nędzy akcji, na której czele stanął.

Niepojęte to, tym bardziej że właśnie jego „Katyń” odegrał w ostatnich wypadkach tak ogromną rolę, sprawiając, że siłą filmowego obrazu mord na polskich oficerach zyskał po tylu latach świadków – nas wszystkich, którzyśmy film Wajdy widzieli.

Na czym jednak polega spór o sens żałoby – ten prawdziwy, pod warstwą mętnej piany? Otóż moim zdaniem chodzi o odpowiedź na pytanie, co właściwie czcimy w Narodowej Żałobie. Czy wyłącznie warstwę symboliczną: powagę urzędów, majestat śmierci – nagłej, niespodziewanej, masowej i okrutnej – czy także osoby? Paradoksalnie, co do osób towarzyszących parze prezydenckiej odpowiedź jest raczej oczywista: jedno i drugie.

Różnice dotyczą samego prezydenta. Jedni zdają się sugerować, że właściwie obojętne, kto by zginął, pełniąc najwyższy urząd w państwie – reakcja ludzi byłaby taka sama. Inni – przeciwnie: nie ujmując znaczenia powyższym czynnikom symbolicznym, są zdania, że setki tysięcy ludzi składają hołd temu właśnie prezydentowi – śp. Lechowi Kaczyńskiemu.

Różnica to niebagatelna, nawet jeśli wciąż jeszcze ukryta. Wystarczy jednak się wsłuchać i wczytać w ton komentarzy, by ją dostrzec. I trudno się dziwić: duża część świata polskiej polityki, mediów, kultury przekonywała nas i siebie konsekwentnie, że prezydentura Lecha Kaczyńskiego to obciach. To infantylne słowo zrobiło niezwykłą i nieprzypadkową karierę. Pamiętam je z lat szkolnych, i to ze szkoły podstawowej: w liceum czuliśmy się zbyt dorośli, by tak dziecinnego słowa używać.

Ostatnio padało ono z ust osób uważających się za poważne. Zawierało w sobie przede wszystkim pogardę – dla małego, śmiesznego, żałosnego, niegodnego swego urzędu Kaczora. Nieprzypadkowo stałym wątkiem antyprezydenckich „dowcipów” był jego niski wzrost. Owszem, uczymy dzieci, że drwić z wyglądu zewnętrznego nie należy, ale jeśli chcemy wyrazić pogardę – podkreślenie niskiego wzrostu jest wymarzone.

Nigdy nie mogłem zrozumieć ludzi wybitnych, o pięknej karcie opozycyjnej, którzy, dowiedziawszy się, że prezydent przyznał im – jak najbardziej zasłużone – odznaczenia, gorączkowo porozumiewali się, czy od „kogoś takiego” godzi się je przyjąć. Wyjaśnienie, czego tak strasznego dopuścił się Kaczor, że zasłużył na taką pogardę, sprawiało zwykle wielkie problemy.

I oto ktoś taki niepojętym zrządzeniem wyborców zajmuje najwyższy urząd w państwie. A teraz jego śmierć wywołuje powszechny wstrząs u zwykłych ludzi, skłaniając ich do podróży przez całą Polskę i wielogodzinnego oczekiwania na możność złożenia hołdu. I to komu – temu małemu, śmiesznemu człowieczkowi?

Nic dziwnego, że dla kogoś, kto ma takie zdanie o prezydencie, myśl, że to jemu, a nie tylko symbolom składa się hołd, jest nie do przyjęcia. Nie mam złudzeń: obawiam się, że już niedługo po zakończeniu oficjalnej żałoby dowiemy się, że wprawdzie umarł straszną śmiercią i reprezentował majestat Rzeczypospolitej, ale jednak był obciachowy.

Wiele jednak wskazuje na to, że sporo ludzi składających hołd prezydentowi Lechowi Kaczyńskiemu czyni to nie tylko ze względu na majestat śmierci i powagę urzędu, ale także ze względu na to, kim był. Do tego, o czym już mówiono – człowiek zasad, patriota – dodałbym jeszcze jedno: wielu widzi, że Lech Kaczyński był postacią integralną. Nie był aniołem, miał słabości i śmiesznostki, ale niczego z jego życiorysu nie trzeba przemilczać w wersji oficjalnej. Mimo intensywnych poszukiwań znaleziono tylko tyle, że w pracy doktorskiej miał się powołać na Lenina. To naprawdę niewiele jak na 60 lat życia, w tym 40 w PRL.

Tymczasem chyba wszyscy tęsknimy za takimi postaciami integralnymi. Paradoksalnie dostrzec to można nawet w karczemnych nierzadko awanturach wybuchających, gdy komuś czczonemu w jakimś środowisku wytknie się, że donosił, napisał wiersz o Stalinie albo chociaż pił na umór lub zdradzał żonę. Chcemy dostrzec integralność nawet u tych, którzy – mimo zasług – tego akurat przymiotu nie posiedli.

A tu – życie przyzwoite od początku do końca. I dlatego, choć prezydent nie wygrał żadnej bitwy, nie jest powszechnie uznanym symbolem, nie dostał Nobla, ba – większą część życia był raczej w tle, setki tysięcy ludzi, niekoniecznie politycznych sympatyków, składa mu hołd.

Gdy ostatni raz słyszałem prezydenta – kiedy na zjeździe gnieźnieńskim mówił o wartości rodziny – pomyślałem sobie, że jest to zapewne ostatni prezydent Polski, który mówi to, co myśli, po prostu dlatego, że uważa to za ważne i słuszne. Słuchając go, nie musiałem się zastanawiać, po co on to mówi, co myśli naprawdę ani kto i dlaczego podpowiedział mu, że warto akurat coś takiego powiedzieć. Chciałbym się mylić, ale obawiam się, że tacy ludzie stają się „niewybieralni”.