Kościół nie brał udziału w ludobójstwie

KAI: „Newsweek" w artykule Aleksandry Pawlickiej: "Karząca ręka Boga" (nr 27/2013) stawia Księdzu Arcybiskupowi zarzut, że pełniąc rolę nuncjusza apostolskiego w Rwandzie milczał wobec dokonywanego tam na masową skalę ludobójstwa w 1994 r.

Abp Henryk Hoser:

Ta informacja jest nieprawdziwa, jak zresztą większość zawartych w tym tekście. Pani Pawlicka pisze jakobym w czasie ludobójstwa w Rwandzie pełnił funkcję nuncjusza apostolskiego. Tymczasem - podczas ludobójstwa, które trwało w Rwandzie od początku kwietnia do lipca 1994 r. - w ogóle mnie tam nie było. Na początku września 1993 r. wyjechałem z Rwandy, aby odbyć tzw. rok formacyjny. Przez pierwsze trzy miesiące przebywałem w Jerozolimie, następnie na stażu ultrasonografii w Warszawie w Szpitalu Bródnowskim, a wreszcie w Rzymie na intensywnym kursie języka włoskiego. Do Rwandy powróciłem dopiero na początku sierpnia 1994 r., kiedy fala ludobójstwa wygasła. Poza tym nigdy nie byłem nuncjuszem apostolskim.

W tym okresie nuncjuszem apostolskim w Rwandzie był dzisiejszy kardynał Giuseppe Bertello. Jednak - wraz z innymi ambasadorami - opuścił on Rwandę na początku narastających aktów ludobójstwa w kwietniu 1994 r.

Kiedy, w ramach wspomnianego roku formacyjnego, wiosną 1994 r. przebywałem w Rzymie, zostałem mianowany ekspertem na pierwsze zgromadzenie Synodu Biskupów dla Afryki. Rozpoczęło się ono w Watykanie w kwietniu 1994 r. i zbiegło się w czasie z masowymi zbrodniami ludobójstwa w Rwandzie. Na synodzie byłem jedynym przedstawicielem tego kraju, gdyż biskupom stamtąd nie udało się dojechać. Z ław synodu wraz z innymi biskupami, w większości afrykańskimi, obserwowaliśmy to, co się tam działo. Moją rolą – jako misjonarza, który spędził w Rwandzie 20 lat - było wyjaśnianie o co rzeczywiście chodzi.

Co się stało, że nagle plemiona Hutu i Tutsi, żyjące ze sobą przez pokolenia w pokoju, nagle zaczęły się tak okrutnie traktować?

Ludobójstwo w Rwandzie było przede wszystkim wynikiem trwającej przez 4 lata wojny domowej, która rozpoczęła się 1 października 1990 r. Wojna ta - w dużej mierze o charakterze etnicznym - trwała od czterech lat i następowała stopniowa jej eskalacja. Nikt nie wie, że w 1993 r. milion Rwandyjczyków żyło w obozach we własnym kraju, gdyż zostali zepchnięci z północy przez nacierające oddziały Rwandyjskiego Frontu Patriotycznego, zdominowanego przez ludność z plemienia Tutsi.

Co Polacy wiedzą o zbrodni wołyńskiej?

Podjęte zostały próby zakończenia wojny poprzez porozumienie z Arusha, zawarte w 1993 r. przez rząd Rwandy reprezentujący plemię większościowe, ale nie tylko, a Rwandyjskim Frontem Patriotycznym. Kraj został podzielony na trzy strefy: okupowaną przez Rwandyjski Front Patriotyczny, strefę neutralną oraz rządową na południu. Napięcie narastało. Zapalnikiem uruchamiającym wybuch stało się zestrzelenie samolotu z dwoma prezydentami Hutu z Rwandy i Burundi. 6 kwietnia 1994 r. samolot wiozący rwandyjskiego prezydenta Juvénal Habyarimana oraz Cyprien Ntaryamira, prezydenta Burundi, został zestrzelony nad Kigali. Obaj prezydenci zginęli w tej katastrofie. Mimo że nie udało się z pewnością stwierdzić kto stał za tym zamachem, został on odczytany jako jednoznaczny sygnał rozpoczynający masakrę. Bojówki siepaczy rozpoczęły łapanie i mordowanie każdego napotkanego Tutsi lub podejrzanego, że takim jest.

Drugim czynnikiem wspierającym ludobójstwo była decyzja wycofania 3 tys. żołnierzy z Rwandy z misji ONZ - MINUAR. Motywem była prawdopodobnie porażka Amerykanów w Somali, gdzie misja ONZ skończyła się klęską. Wycofanie sił ONZ umożliwiło masowe morderstwa, które trwały przez 3 miesiące. Ludobójstwo trwało przez trzy miesiące: kwiecień, maj czerwiec 1994 r. W początku lipca wojska Patriotycznego Frontu Rwandyjskiego, które przybyły z Ugandy, zajęły stolicę co zapewniło względny spokój. Nie towarzyszyło temu jednak rozwiązanie polityczne i taka sytuacja trwa do dziś. Zwycięskie rządy FPR uprawiają „polityczną poprawność", daleko posuniętej asymetrii: jedni mordowali, drudzy nie.

Kiedy Ksiądz Arcybiskup powrócił do Rwandy i co tam zastał?

W lipcu 1994 r. wezwano mnie z Polski do Watykanu, by powierzyć mi funkcję wizytatora apostolskiego. Kiedy przyjechałem do Rwandy 5 sierpnia, ofensywa FPR już się zakończyła. Jednak jej ślady były świeże i widoczne, a trupy niekiedy jeszcze nie były pogrzebane.

Funkcja wizytatora apostolskiego jest ze swej istoty krótka. W moim przypadku trwała ona półtora roku do 4 marca 1996 r. Zakończyła się kiedy Ojciec Święty mianował nuncjuszem apostolskim w Rwandzie abp. Juliusza Janusza, też Polaka. W czasie mojej misji wizytatora przygotowałem dla Stolicy Apostolskiej 24 raporty opisujące sytuację w Rwandzie w czasie bezpośrednio po zakończeniu wojny domowej. Przez pierwszy okres towarzyszył mi inny watykański dyplomata w randze chargé d'affaires, ksiądz wietnamskiego pochodzenia, Pierre Nguyen Van Tot. Dziś jest on nuncjuszem w Costa Rica.

Moim zadaniem była przede wszystkim pomoc miejscowemu Kościołowi i episkopatowi w powrocie do normalnego życia. Chodziło o pomoc w odbudowie życia kościelnego po stratach, jakiego Kościół doznał podczas ludobójstwa. Dużo podróżowałem po całym kraju. Musiałem mianować administratorów dla tych diecezji, które zostały pozbawione swych pasterzy. Wiele wysiłku i uwagi poświęcałem kontaktom i organizowaniu opieki nad tymi Rwandyjczykami, którzy jako uciekinierzy byli zagranicą. Chodziło m. in. o zapewnienie im opieki duszpasterskiej, charytatywnej, itd. Pomagały w tym różne międzynarodowe organizacje, które po ludobójstwie bardzo się uaktywniły. Świadczyły pomoc w obozach dla uchodźców w Zairze, gdzie przybywał 1 mln uciekinierów czy Tanzanii, gdzie został zorganizowany obóz dla prawie pół miliona ludzi. Były to chyba jedne z największych obozów w historii, jakie kiedykolwiek istniały. Do moich obowiązków należało też z tego względu utrzymywanie kontaktów z Kościołem w sąsiednich krajach: Zairze, Burundi i Tanzanii.

Natomiast ks. Nguyen Van Tot zajmował się relacjami z rwandyjskim państwem. Niekiedy i ja kontaktowałem się z nowym rządem.

W momencie kiedy przyjechał Ksiądz Arcybiskup, w Rwandzie nie było żadnego biskupa?

Było dwóch. Trzech biskupów rwandyjskich (prawie połowa episkopatu) zostało zamordowanych przez FPR w czerwcu 1994 r.

Udało się sprowadzić do Rwandy tych, którzy wyemigrowali. Jeden z nich gdy wrócił został zamordowany w 1996 r. (Bp. Phocas Nikwigize, ordynariusz diecezji Ruhengeri). Aresztowano go na granicy, a następnie zabito, ale rząd do dziś nie podał na ten temat żadnych szczegółów.

Proszę wyjaśnić jak zachowywał się Kościół w Rwandzie w czasie ludobójstwa, gdyż to właśnie przeciwko niemu kierowane są zarzuty bierności, milczenia, a nawet współudziału w zbrodni? Teraz powtarza je polski "Newsweek".

Kościół w Rwandzie był wielkim poszkodowanym. Stracił nie tylko czterech biskupów ale i 150 księży, czyli około jedną czwartą duchowieństwa. Poniosło śmierć także ok. 140 sióstr zakonnych, nie mówiąc już o kilkuset tysiącach wiernych świeckich. Byli to zarówno Hutu jak i Tutsi.

Należy przypomnieć, że Kościół w Rwandzie - podczas wcześniejszej, czteroletniej wojny domowej - podejmował heroiczne wysiłki celem zatrzymania dalszej eskalacji konfliktu. Byłem tego świadkiem i uczestnikiem. Organizowane były liczne sesje " non-violence". Szkolono ludzi, aby nie reagowali przemocą na przemoc, ale by potrafili w sposób pokojowy rozwiązywać konflikty. Kursy te prowadzili zarówno księża jak i świeccy.

Kościół podejmował także próby mediacji pomiędzy powaśnionymi stronami konfliktu. Organizował m. in. spotkania młodzieży z Rwandy i z Ugandy, żeby Tutsi z diaspory i Hutu mogli się poznać i nawiązać bezpośrednie, międzyludzkie relacje. Dowodem na to jest m. in. duży zbiór dokumentów i listów pasterskich rwandyjskich biskupów, wydany już po ludobójstwie. Książka ta liczy kilkaset stron i obejmuje dokumenty z lat 1990 - 94. Jest dowodem na to, że Kościół w swym nauczaniu zdecydowanie występował przeciwko wojnie jak i ludobójstwu. Natomiast w momencie kiedy rozpoczęły się masowe mordy, komunikacja była niemożliwa ale ukazywały się krótkie apele. W kolejnych latach Kościół bardzo silnie włączył się w próby tworzenia fundamentów pod pojednanie, starając się zbliżyć zwaśnione strony. I znowuż jest bogata dokumentacja na ten temat.

A podczas samego ludobójstwa, co można powiedzieć o zachowaniu duchownych? W "Newsweeku'u" pada oskarżenie, że w wielu europejskich parafiach pracują obecnie rwandyjscy księża, którzy wyemigrowali, gdyż podejrzewani są o udział w ludobójstwie.

Księża byli mordowani, tak samo jak inni obywatele. Często przemieszczali się z ludnością, która uciekała przed frontem. Oskarżanie duchownych o udział w dokonywanych zbrodniach jest mijaniem się z prawdą. Nie znam żadnego księdza, któremu by udowodniono zabicie kogokolwiek. Owszem byli księża, którzy sympatyzowali z tą czy z tamtą stroną, to naturalne. Znajdowali się w bardzo trudnych sytuacjach. Są dowody, że niektórzy z nich rozpowszechniali nawet jakieś pisma czy gazetki, prezentujące stanowisko jednej ze stron. Takie sytuacje trudne są do uniknięcia. Księża pełnili też funkcje kapelanów w wojsku, jednak część z nich została zamordowana na terenie Zairu. Jeden z nich siedzi do dziś w więzieniu, ten, który uratował przed śmiercią m.in. rwandyjskie siostry pallotynki. Oskarżenia wobec nich wydają się wątpliwe. Osobiście znam kilka takich przypadków, gdzie oskarżenia są zupełnie nieuzasadnione.

Jakie są to konkretnie zarzuty?

Np. jeden z proboszczów oczekując na przyjście frontu patriotycznego, przechadzał się ze strzelbą by odstraszyć rabusiów przed rabunkiem mieszkań i domów w swojej parafii. Do dziś za to siedzi, chociaż nie wziął udziału w żadnej walce, a broń nosił wyłącznie jako straszak.

Z kolei proboszcz z Musambira był oskarżony o to, że kiedy zbliżała się fala ludobójstwa, chciał ratować zagrożoną ludność. Jego "błąd" polegał na tym, że omawiał te sprawy z burmistrzem i otrzymał od niego zapewnienie, że ten zrobi wszystko, aby ludzi ochronić. Okazało się, że ludzie zostali pozabijani, a proboszcz jest oskarżony, że rzekomo wprowadził ich w pułapkę, gdyż - mając obietnicę burmistrza - zapewniał ich, że nie zostaną zabici.

Kolejnego księdza już po wojnie zamordowali „nieznani sprawcy" za to, że ponoć w jego furgonetce były wywożone trupy, co świadczyć miało o tym, że uczestniczył w morderstwach. Tymczasem jego samochód został skonfiskowany i bez jego zgody był wykorzystywany do przewożenia zabitych.

Podsumowując można powiedzieć, że Kościół w Rwandzie nigdy nie namawiał, ani nie brał udziału w ludobójstwie. Dowody pokazują co innego. To nie księża zabijali ludzi w kościołach, ale hordy często pijanych i znarkotyzowanych morderców.

Kolejny zarzut dotyczy tego, że jakoby Kościół katolicki miał skutecznie utrudniać ekstradycję oskarżonych duchownych do Rwandy...

To nie Kościół. Kościół nie ma żadnego wpływu na ewentualną ekstradycję. Zależy ona od decyzji władz świeckich każdego z krajów, ich systemu sądowniczego, umów międzynarodowych, itd.