Dlaczego „Franz Kafka” a nie „Chopin, Chopin!”

Dla masowej widowni Fryderyk Chopin będzie miał odtąd wygląd Eryka Kulma, bo jest to świetny aktor o sugestywnej twarzy. W jego oczach na przemian pojawiają się łobuzerski uśmiech i bezbrzeżny smutek, zaciekawienie i znużenie i wreszcie tragiczna samotność. Nie należy jednak traktować filmu Michała Kwiecińskiego jako biografii najsłynniejszego polskiego kompozytora, bo uproszczeń faktograficznych jest w niej sporo.

 Gruźlica czy mukowiscydoza 

Pierwsze dotyczy już samej choroby Chopina. Obecnie badacze, posiłkując się współczesną wiedzą medyczną, skłaniają się ku twierdzeniu, że przyczyną jego śmierci była mukowiscydoza. Brzmi to znacznie gorzej i jest ona mniej powszechnie znana od gruźlicy, która swym tragicznym, wyrazistym piętnem naznaczyła życie wielu XIX-wiecznych artystów, także pokazanego w filmie ulubionego ucznia Chopina, Carla Flitscha. W filmie też ta gruźlica wisi jak fatum nad Fryderykiem.

 Powody rozstania z Marią Wodzińską

W uproszczony sposób pokazane zostały też kobiety Fryderyka, zwłaszcza George Sand, która nie była zwykłą kochanką, ale i Jane Stirling, której finansowe wsparcie ratowało go z kłopotów. Krzywdzący jest wizerunek pani Wodzińskiej jako tej, która nie zezwoliła na małżeństwo córki z Chopinem, a on tak zakochany w Marii bardzo to wymuszone na nim rozstanie przeżył. 

Po oficjalnych zaręczynach państwo Wodzińscy postanowili narzeczonym wyznaczyć okres próbny. Deklarowane wcześniej uczucia szybko jednak wyblakły i to bardziej ze strony Fryderyka. On poznał wtedy George Sand, choć jeszcze nic nie zapowiadało intymnego ich związku, ponadto zaś żal mu było rozstać się z życiem w Paryżu, tymczasem Maria oczekiwała, że po ślubie wrócą do Polski.

Te i parę innych biograficznych nieścisłości to raczej ciekawostki, niemające jednak znaczenia w artystycznej koncepcji Michała Kwiecińskiego i scenarzysty Bartosza Janiszewskiego. Można również przejść do porządku nad zastrzeżeniami obrońców polskich tradycji, dla których za mało jest w filmie szumu mazowieckich wierzb, patriotycznych uniesień, a język francuski rozbrzmiewa częściej niż polski.

 Chopin, artysta globalny

Zasługa twórców filmu „Chopin, Chopin!” polega na tym, że właśnie uwolnili swojego bohatera od narodowego ciężaru. Pokazali natomiast go tak, jak jest postrzegany w XXI wieku. Współczesny Chopin to artysta globalny, obywatel świata, o czym świadczy też trwający właśnie Konkurs Chopinowski, Polak, ale jednocześnie i Francuz, bo jak powiedział mi niedawno zwycięzca Konkursu z 2021 r. , Bruce Liu: – Doskonale czuł się w paryskich salonach, do których wpasował się ze swoją elegancją, ale w duszy pozostał Polakiem.

„Chopin, Chopin!” wnika głębiej w psychikę i duszę swojego bohatera. Artysta taki jak Fryderyk jest więc skupiony na sobie, niekiedy wręcz zaborczy i mimo uwielbienia tłumów najczęściej samotny. To była samotność geniusza z wyboru, który nie potrafi budować żadnych głębokich związków nawet z najbliższą rodziną. 

Współcześni bohaterowie samotność próbują często zagłuszyć uwielbieniem tłumów i Chopin był tego prekursorem. Trafny bowiem jest jego filmowy wizerunek jako XIX-wiecznego celebryty starannie dobierającego żakiety i białe rękawiczki, będące oznaką wyrafinowanej elegancji.

 Chopin i Kafka to artyści podobni

Film Michała Kwiecińskiego jest zatem portretem twórcy, który nazywał się Chopin i żył w XIX wieku, ale odbijają się w nim wizerunki wielu innych artystów. I na tym też polega uniwersalny charakter opowieści nakręconej z rozmachem i prowadzonej w świetnym tempie bez chwili wytchnienia.

A jednak teraz bardziej chcemy promować w świecie „Franza Kafkę” w reżyserii Agnieszki Holland, co może tym bardziej dziwić, że istnieje wiele punktów stycznych między bohaterami obu tych filmów. Chopin to jedna z najważniejszych postaci w historii muzyki fortepianowej, Kafka to autor o fundamentalnym znaczeniu dla literatury XX wieku. Życie obu było naznaczone nieuleczalną chorobą, samotnością i nieumiejętnością głębokiego obnażenia się przed drugą osobą.

Idan Weiss, „Franz Kafka”

Idan Weiss jako tytułowy bohater filmu „Franz Kafka”

Foto: Marlene Film Production

Co zatem mogło przemawiać za decyzją o zgłoszeniu do Oscara właśnie „Franza Kafki”, tym bardziej że dziś zdecydowanie więcej osób ma choćby okazjonalny kontakt z muzyką Chopina niż z tekstami Kafki? Zapewne wyjątkowa forma, jaką nadała swojemu filmowi Agnieszka Holland z autorem niezwykłych zdjęć Tomaszem Naumiakiem.

 Mozaikowy portret Franza Kafki

„Chopin, Chopin!” to profesjonalnie zrealizowane widowisko, jakie lubi współczesne kino i jakich amerykańscy akademicy oglądali wiele. „Franz Kafka” natomiast to nowatorska w swym kształcie opowieść przekraczająca ścisłe ramy czasowe i faktograficzne. Film rozgrywa się na wielu planach, a biografia bohatera składa się z fragmentów niepokazywanych chronologicznie. Jest też przejmująca inscenizacja „Kolonii karnej” czy zdjęcia współczesne pokazujące recepcję spuścizny Kafki.

Tak zakomponowana całość daje coś więcej niż mozaikowy wizerunek pisarza, którego twórczość jest niepokojąco aktualna i dzisiaj. Ten film to także refleksja o niemożności poznania drugiego człowieka, o niezrozumieniu, odtrąceniu i porzuceniu. Franz Kafka choć pokazywany na przemian w malarsko filmowanej starej Pradze lub w kadrach stylizowanych na niemiecki ekspresjonizm, zmusza do refleksji nie nad nim, a bardziej nad nami i współczesnym światem.