Punktem wyjścia w ocenie sposobu zastosowania tego przepisu jest, co również wydaje się oczywiste, art. 187 § 1 k.p.c. Powód, występując z roszczeniem, obowiązany jest dokładnie określić jego przedmiot. Powinien wyraźnie sprecyzować żądanie nie tylko pod względem podmiotowym, ale także przedmiotowym. Wskazuje on tym samym, jakiego rozstrzygnięcia oczekuje, co jest równoznaczne z zakreśleniem granic rozpatrywania sprawy przez sąd. Powód zachowuje wprawdzie prawo modyfikowania żądania, ale dopóki tego nie uczyni, sąd nie może wyrokować co do przedmiotu nieobjętego żądaniem. Powód jest dysponentem przedmiotu żądania i musi się w tych okolicznościach liczyć także ze skutkami procesowymi żądania, przy którym obstaje (postanowienie SN z 27 września 2000 r., V CKN 1099/00, LEX nr 532132). Przejawem zasady dyspozycyjności (rozporządzalności), będącej jedną z fundamentalnych zasad procesu cywilnego, jest m.in. przyznanie stronie prawa swobodnego dysponowania uprawnieniami o charakterze procesowym, w tym określania zakresu poszukiwanej ochrony prawnej. Określenie to ma charakter wiążący, co sprawia, że sąd nie może orzekać o tym, czego strona nie żądała, ani wychodzić poza żądanie, a więc rozstrzygać o tym, czego strona pod osąd nie przedstawiła. Granice przedmiotu sporu i orzekania są wyznaczone żądaniem strony zgłoszonym w piśmie wszczynającym postępowanie (pozwie) oraz w jego uzasadnieniu. Związanie granicami żądania nie oznacza jednak, że sąd związany jest bezwzględnie samym sformułowaniem zgłoszonego żądania. Jeżeli sformułowanie to jest dwuznaczne, niewyraźne lub niewłaściwe, sąd może je odpowiednio zmodyfikować, nie naruszając jednak woli powoda, wyrażonej wprost lub dającej się wywieść z uzasadnienia żądania (postanowienie SN z 10 listopada 2017 r., V CZ 73/17, orzecznictwo SN dostępne na www.sn.pl poza podanymi publikatorami). Zakaz orzekania ponad żądanie, będący przejawem zasad dyspozycyjności i kontradyktoryjności, oznacza, że o treści wyroku zarówno w sensie pozytywnym, jak i negatywnym decyduje żądanie strony, a sąd nie może zasądzać czego innego, niż żądał powód (aliud), więcej, niż żądał powód (super), ani na innej podstawie faktycznej niż wskazana przez powoda. Zakaz orzekania ponad żądanie odnosi się do samego żądania (petitum) lub do jego podstawy faktycznej (causa petendi; wyrok SN z 25 czerwca 2015 r., V CSK 612/14, zob. też m.in. wyroki SN z dnia 26 stycznia 2017 r., II PK 333/15, z 8 września 2016 r., II CSK 750/15).
Czytaj także: Uzasadnienie orzeczeń w postępowaniu cywilnym
Zgodnie z art. 321 k.p.c. sąd jest związany granicami żądania, co jednak nie oznacza, że jest także związany bezwzględnie samym sformułowaniem zgłoszonego żądania. Jeżeli treść żądania sformułowana jest niewłaściwie, niewyraźnie lub nieprecyzyjnie, sąd może, a nawet ma obowiązek odpowiednio ją zmodyfikować, jednak zgodnie z wolą powoda i w ramach podstawy faktycznej powództwa. Dotyczy to także sądu drugiej instancji, który niezależnie od tego ma również obowiązek odpowiedniej modyfikacji sentencji wyroku sądu pierwszej instancji, jeżeli uzna ją za nieprecyzyjną, niejasną lub nienadającą się do egzekucji (postanowienie SN z 2 października 2014 r., IV CZ 55/14, zob. także m.in. wyrok SN z 28 czerwca 2007 r., IV CSK 115/07).
Przyjęte zostało w orzecznictwie, że jeżeli sąd uzna, iż żądanie powoda zostało zredagowane w sposób wadliwy, to może je skorygować, a nawet zmodyfikować, zgodnie z ocenioną jako niewątpliwą i czytelną jego wolą, mieszczącą się w podstawie faktycznej powództwa. Nie jest również wykluczone uwzględnienie żądania niewyraźnego czy niewłaściwie sformułowanego, jeżeli tylko jest możliwe ustalenie rzeczywistej woli powoda. Ogólna zasada wyrokowania nie powinna być stosowana formalistycznie, w tym rozumieniu, że korygując brzmienie zgłoszonego żądania w sentencji na formułę, która w sposób niebudzący wątpliwości odpowiada rzeczywistym intencjom powoda, sąd nie narusza art. 321 § 1 k.p.c. Ingerencja sądu w tym względzie nie może być zbyt daleko idąca, chodzi wyłącznie o nadanie wyrażonej w treści pism woli powoda poprawnej jurydycznie formy. Sąd ma obowiązek dokonania wykładni żądania powoda (postanowienie SN z 10 listopada 2017 r., V CZ 70/17, por. również m.in. wyroki SN z dnia 28 marca 2018 r., IV CSK 317/17, z dnia 12 października 2016 r., II CSK 14/16, postanowienie SN z 23 października 2015 r., V CZ 62/15, wyroki SN z dnia 19 marca 2015 r., IV CSK 368/14, z dnia 12 września 2014 r., I CSK 635/13, z 26 marca 2014 r., V CSK 284/13, z 23 maja 2013 r., I CSK 555/12, postanowienie SN z 16 lutego 2012 r., III CZ 5/12, wyroki SN z 8 lipca 2011 r., IV CSK 536/10, z 29 czerwca 2007 r., I CSK 81/07, LEX nr 469996, z 14 grudnia 1976 r., IV CR 525/76, LEX nr 7891).
Zakres wyrokowania, także w warstwie motywacyjnej, określony jest żądaniem powoda, a pojęcie to obejmuje zarówno samo żądanie, jak i uzasadniające je okoliczności faktyczne stanowiące jego treść. Art. 321 § 1 k.p.c., określając granice wyrokowania, wskazuje, że nie może ono obejmować przedmiotu, który nie był objęty żądaniem. Nawet w razie niewyraźnego lub wręcz niewłaściwie sformułowanego żądania sąd może je odpowiednio zmodyfikować, jednakże tylko zgodnie z wolą powoda. Związanie sądu granicami żądania obejmuje nie tylko związanie co do samej treści (wysokości) żądania zasadniczego, ale także co do uzasadniających je elementów motywacyjnych. Sąd orzeka o roszczeniach, które wynikają z faktów przytoczonych przez powoda. Podstawą wyrokowania w granicach przekraczających żądanie powoda nie mogą być zatem okoliczności faktyczne, nawet jeżeli zostały przytoczone w toku procesu przez stronę pozwaną, jeżeli tylko powód nie objął ich następnie swoimi twierdzeniami (wyrok SN z 9 maja 2008 r., III CSK 17/08).
