Plecak Arama Rybickiego

Ostatnie dni przed katastrofą były wyjątkowo intensywne dla Arama Rybickiego. Zabiegał o reformę IPN, poprawę sytuacji osób z autyzmem, był w trakcie przeprowadzki. W samochodzie zostawił plecak z niezbędnymi rzeczami: miał przecież wrócić do pracy po południu.

– Podejrzewam, że Aram, człowiek znany z ujmującej skromności, usiadł w tym samolocie gdzieś z tyłu – mówi senator PO Sławomir Rybicki. Swojego zmarłego brata Arkadiusza Rybickiego nazywa Aramem, bo tak mówiono na niego od czasów licealnych. – Wyobrażam sobie, że leciał obok szefa Urzędu do spraw Kombatantów Janusza Krupskiego albo Andrzeja Przewoźnika z Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Pewnie rozmawiali o starych opozycyjnych czasach i nowelizacji ustawy o IPN.

Czytaj także:

Zmiana przepisów o Instytucie Pamięci Narodowej była tym, co w ostatnich dniach przed katastrofą najmocniej zajmowało posła PO Arama Rybickiego. Prowadzoną przez niego ustawę Sejm przyjął pod koniec marca, a Senat przegłosował dwa dni przed wylotem prezydenckiego samolotu do Smoleńska. Wywołała ogromne kontrowersje, bo zakładała zmiany w procedurze powoływania prezesa IPN. Nie miało go już wybierać kolegium instytutu, lecz Sejm.

Aram Rybicki uważał, że odpolityczni to IPN, bo kandydata na prezesa miała przedstawiać posłom rada instytutu, złożona z apartyjnych fachowców. PiS przestrzegał, że skutki będą zupełnie odwrotne.

– Aram martwił się, że ta słuszna skądinąd nowelizacja wywołała takie napięcia w środowisku – opowiada Sławomir Rybicki, który wówczas, podobnie jak brat, był posłem PO. – Bolało go, że projekt krytykowali jego koledzy, z którymi działał kiedyś w Partii Konserwatywnej, a później związali się z PiS, tacy jak Jarosław Sellin czy Kazimierz Michał Ujazdowski.

Jeszcze dzień przed wylotem starał się rozwiać niepokoje związane z ustawą. Piątek spędził z bratem w gabinecie na końcu sejmowego skrzydła zajmowanego przez partię rządzącą. Dziś w tym miejscu gabinety ma PiS, wówczas pracowali w nim politycy PO.

W gabinecie zastawionym eleganckimi meblami pokrytymi orzechowym fornirem Sławomir Rybicki, wiceszef Klubu PO, miał jedno z dwóch biurek. Przy drugim zasiadł Aram. – Autoryzował wywiad dla „Gazety Wyborczej" poświęcony ustawie o IPN, który ukazał się już po jego śmierci – wspomina Sławomir Rybicki.

Aram przywiązywał dużą wagę do tego wywiadu, bo ustawę torpedowali nie tylko posłowie PiS, ale też prezes IPN Janusz Kurtyka i prezydent Lech Kaczyński. Ten drugi zapowiedział, że skieruje ją do Trybunału Konstytucyjnego. Rybicki liczył, że podczas wspólnego lotu uda mu się obu przekonać do zmiany zdania. Dobrze ich znał. Z Kaczyńskim przesiedział nawet w stanie wojennym kilkanaście miesięcy w jednej celi w obozie internowania w Strzebielinku.

W Strzebielinku, niewielkiej wsi położonej w kaszubskich lasach, obóz internowania utworzono w więzieniu. Trafiły tam takie tuzy opozycji, jak Jacek Kuroń, Karol Modzelewski czy Henryk Wujec. Aram Rybicki znalazł się w tym towarzystwie nieprzypadkowo. Choć w dniu wprowadzenia stanu wojennego miał dopiero 28 lat, był już liczącym się działaczem opozycji.

Farba w wydmuszkach

Wszystko zaczęło się 1 września 1968 roku, w dniu inauguracji nauki w I Liceum im. Kopernika w Gdańsku. – Wszedłem do klasy i usiadłem na wolnym miejscu w pierwszej ławce. Chłopak obok mnie nazywał się Arkadiusz Rybicki. Zaczęliśmy rozmawiać o Czechosłowacji, do której kilkanaście dni wcześniej wtargnęły wojska Układu Warszawskiego. Tak zaczęła się nasza polityczna przyjaźń – mówi Grzegorz Grzelak, gdański samorządowiec, a w PRL działacz podziemia.

Kilka ławek za nimi usiadł Aleksander Hall, późniejszy minister w rządzie Tadeusza Mazowieckiego. Początkowo chłopcy uważali go za lizusa, lecz późnej zachwycił ich erudycją historyczną. W ten sposób powstało środowisko, które po jakimś czasie stało się trzonem Ruchu Młodej Polski. Przyjaciele początkowo dokonywali aktów małego sabotażu. – W 1969 roku zaczęły się nasze nielegalne akcje, polegające na niszczeniu plakatów propagandowych. Używaliśmy wydmuszek napełnionych czarną farbą. A antykomunistyczne ulotki rozrzucaliśmy z kolejki łączącej Gdańsk z Gdynią – wspomina Grzelak.

Gdy przyszedł grudzień 1970 roku, Aram Rybicki wymknął się z liceum znajdującego się naprzeciw bramy nr 2 Stoczni Gdańskiej, by na zdobycznej milicyjnej nysce przemawiać do robotników. Mówił im, że najważniejsze nie są postulaty ekonomiczne, ale to, że jesteśmy w niewoli sowieckiej. Dzień później wziął udział w szturmie na gmach Komitetu Wojewódzkiego PZPR, zdobywając kask i milicyjną pałkę.

Te ryzykowne działania Aram i jego przyjaciele porzucili pod wpływem ojca Ludwika Wiśniewskiego, który prowadził duszpasterstwo akademickie w bazylice św. Mikołaja i był dobrym duchem gdańskiej opozycji. – Mówił, że nie mają sensu działania, za które można iść na kilka lat do więzienia – wspomina Maciej Grzywaczewski, były dyrektor TVP 1, który poznał Rybickiego w opozycji, a z czasem został jego szwagrem. Przyjaciele uznali, że znacznie bardziej skuteczne jest tworzenie półlegalnego środowiska opozycyjnego i formacja oparta na tradycji niepodległościowej.

Dzięki kontaktom z duszpasterstwa Aram Rybicki podjął współpracę z KOR i ROPCiO. W 1977 roku zaczął wydawać podziemne pismo „Bratniak" adresowane do młodzieży. – Ponieważ mieszkanie Małgosi i Arama w Sopocie było oficjalnym adresem redakcji, bezpieka regularnie robiła naloty – wspomina Grzywaczewski. – Często stosowała tzw. debelki. Trzymali nas 48 godzin na jednej komendzie, a gdy wychodziliśmy, łapali i przewozili na drugą – dodaje.

Aresztowania nie przestraszyły Arama. W 1979 roku zaangażował się w budowę Ruchu Młodej Polski. Spotkanie inauguracyjne przebiegło w dramatycznych okolicznościach. Z całej Polski około 40 osób miało się zebrać w Hucie Kalnej pod Starogardem Gdańskim, gdzie salę udostępnił proboszcz ks. Stanisław Szarowski. Zjazd postanowiła uniemożliwić bezpieka.

– Zorganizowała kilka autokarów turystów, oczywiście w cudzysłowie, ludzi w zielonych wojskowych dresach, którzy przeczesywali lasy – wspominał przed śmiercią Aram Rybicki w wywiadzie dla Europejskiego Centrum Solidarności. – Wygarnięto mnóstwo grzybiarzy, ludzi przypadkowych, ale też wszystkich nas.

Rybicki i Hall trafili do gdańskiego aresztu śledczego przy ul. Kurkowej. W wywiadzie dla Europejskiego Centrum Solidarności Aram wspominał, że zapamiętał wizerunek kościotrupa wypalonego świeczką na suficie. Zamiast toalet w celach były śmierdzące kubły. Gdy Hall odmówił wystawienia kubła na korytarz, wybuchła awantura. Mimo to wyszli po 48 godzinach, zawiadomili, kogo się dało, spotkali się w mieszkaniu Grzywaczewskiego i podpisali deklarację Ruchu Młodej Polski.

Rybicki zaliczał się już wtedy do czołowych gdańskich opozycjonistów, ale do historii przeszedł dzięki epizodowi podczas strajków sierpniowych na Wybrzeżu. – Gdy MKS przyjął w nocy 21 postulatów, postanowiliśmy z Aramem wywiesić je w widocznym miejscu, by ludzie mogli je odróżnić od esbeckich fałszywek – wspomina Grzywaczewski. – Od stoczniowców dostaliśmy duże kawałki sklejki i czerwoną farbę miniową. Pisanie nią trwało zbyt długo, więc przerzuciliśmy się na ołówki. Aram pisał na lewej tablicy, ja na prawej, a obok stało radio tranzystorowe emitujące przemówienie Gierka.

Tablice z postulatami zawisły na portierni przy bramie nr 2, a dziś są wpisane na Światową Listę Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Nie powinno więc dziwić, że Lech Kaczyński w 2009 roku, w 30-lecie Ruchu Młodej Polski, postanowił uhonorować czołowych działaczy tej organizacji. W Dworze Artusa odznaczeń nie dostali tylko bracia Rybiccy, bo prawo zakazuje wyróżniać posłów.

– Obiecuję, że stanie się to przed upływem mojej kadencji – powiedział Kaczyński, wskazując na nich palcem.

– Albo pośmiertnie – zażartował Aram.

Złe przeczucia

Rzeczywiście, tuż po katastrofie smoleńskiej Arama pośmiertnie odznaczył Bronisław Komorowski. Historię z Dworu Artusa można traktować dziś jako zły znak. Zdaniem rodziny tuż przed wylotem do Smoleńska podobnych symboli było więcej. Choćby sprawa związana z paszportem. Aram nie miał tego dokumentu w Warszawie, więc żona musiała mu go wysłać z Trójmiasta przesyłką konduktorską.

– Ostatnio robiłam porządki i znalazłam dowód nadania z 9 kwietnia 2010 roku. Pomyślałam, że gdybym nie wysłała paszportu, mąż wciąż by żył – mówi Małgorzata Rybicka.

Za symboliczne można na upartego uznać nawet to, że w warszawskim bloku Arama zacięła się winda. To nie był dobry czas na wyjazd do Katynia również dlatego, że był w trakcie przeprowadzki. Z mieszkania na najwyższym piętrze w bloku z kłopotliwą windą przy ul. Okrąg miał piękny widok na Warszawę. Postanowił jednak przenieść się bliżej Sejmu.

– To wygodne, by droga do parlamentu była w miarę krótka. Można szybciej reagować na nagłe sytuacje – wyjaśnia Sławomir Rybicki. – W piątek przed katastrofą kartony w większości były już przeniesione do nowego mieszkania. Pomagałem w transporcie, podobnie jak nasz trzeci brat Jarek.

Mocno zajęty Aram początkowo wcale nie miał lecieć do Smoleńska. Trzy dni przed Kaczyńskim wizytę w Katyniu złożył premier Donald Tusk, a miejsca w obu samolotach w pierwszej kolejności przyznawano władzom Klubu PO.

Z Tuskiem polecieli szef klubu Grzegorz Schetyna, jego zastępca Rafał Grupiński i rzecznik klubu Andrzej Halicki. Z Kaczyńskim mieli lecieć pozostali członkowie władz PO: Grzegorz Dolniak, Sebastian Karpiniuk i Sławomir Rybicki.

– Zrezygnowałem, a na moje miejsce wszedł Aram – opowiada Sławomir. – Cieszył się, bo nigdy nie był w Katyniu, a pamięć o tej tragedii była dla niego bardzo ważna – dodaje.

Grzegorz Grzelak wspomina, że wśród haseł, które pod koniec lat 60. kreślili z Aramem na murach, wiele dotyczyło Katynia. – Pisaliśmy: „Katyń pomścimy", „Pamiętamy Katyń" albo po prostu „Katyń". To słowo było wówczas zakazane i bardzo silnie działało na wyobraźnię – opowiada były opozycjonista.

Aram, z wykształcenia historyk, interesował się Katyniem nawet wtedy, gdy koleje losu zrewidowały jego plany życiowe. Swoją żonę poznał jeszcze w liceum. Małgorzata Rybicka wspomina, że był wtedy malowniczą postacią. – Słuchał świetnej muzyki: Hendrixa, Joplin, Led Zeppelin; czytał paryską „Kulturę" i zachwycał swoim talentem plastycznym – opowiada.

W tamtych czasach Rybicki dorabiał, szyjąc dla przyjaciół spodnie dzwony i malując plakaty muzycznych idoli. Narysował też portret przyszłej żony. – Kiedyś mimochodem rzucił, że mu się podobam, ale nie ma to dla niego znaczenia – uśmiecha się Małgorzata Rybicka.

Jednak miało to znacznie, bo w 1976 roku wzięli ślub, który był dużym wydarzeniem w życiu towarzyskim opozycji. Udzieliło go trzech znanych duchownych: o. Ludwik Wiśniewski, o. Bronisław Sroka i o. Bolesław Rafiński. Zdjęcia robił Bogdan Borusewicz, który przed swoim półtorarocznym więzieniem i studiami na KUL uczył się w liceum plastycznym.