Spółki prawa handlowego: kiedy są wymagane zgody korporacyjne i jakie skutki powoduje ich brak

Niezależnie od ustawowego typu, w każdej spółce prawa handlowego, czy to osobowej, czy kapitałowej, występują określone podmioty lub organy wyposażone w kompetencje o charakterze zarządczym i wykonawczym. W spółkach osobowych są to wspólnicy wskazani jako uprawnieni do prowadzenia spraw i reprezentowania spółki (partnerzy lub zarząd w spółce partnerskiej, komplementariusze w spółce komandytowej i w spółce komandytowo-akcyjnej), natomiast w spółkach kapitałowych – zarząd.

Czytaj także: Na konflikt w spółce można się przygotować

Swoboda tych podmiotów w dokonywaniu czynności prawnych na rzecz spółki, którą reprezentują, nie ma jednak charakteru absolutnego. Przepisy zawierają bowiem określony katalog czynności, których ważność jest uzależniona od zgody innego organu (podmiotu). Umowa spółki z reguły dodatkowo poszerza zakres wymaganych zgód.

Transakcje w spółkach osobowych

W przypadku spółki jawnej regułą jest, że każdy wspólnik może bez uprzedniej uchwały wspólników prowadzić sprawy nieprzekraczające zakresu zwykłych czynności spółki. Dla czynności przekraczającej ten zakres wymagana jest uchwała wspólników – zawsze podjęta jednomyślnie. Wspólnicy mogą jednak powierzyć prowadzenie spraw spółki tylko jednemu lub kilku wspólnikom. Pozostali wspólnicy są wówczas wyłączeni od bieżącego prowadzenia spraw spółki, ale ich zgoda wciąż jest wymagana na dokonanie przez spółkę najistotniejszych czynności. Wyjątek to czynności nagłe, które mogą być dokonywane przez każdego ze wspólników w celu zapobieżenia wyrządzenia spółce poważnej szkody.

Należy pamiętać, że zgoda wspólników spółki jawnej na dokonanie określonej czynności dotyczy etapu podejmowania decyzji w ramach stosunków wewnętrznych, a nie dokonania samej czynności prawnej. Stanowi ona wewnętrzny akt organizacyjny – w konsekwencji dokonanie czynności, nawet bez zgody wspólników nie powoduje jej nieważności (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 10 grudnia 2013 r., I ACa 778/13).

Ocena, czy dana czynność należy do kategorii zwykłych, czy też przekraczających zwykły zakres, powinna natomiast uwzględniać okoliczności konkretnego przypadku, cel i łączący się z nim rodzaj działalności spółki, przynależność czynności do tego rodzaju działalności oraz jej doniosłość z punktu widzenia rozmiaru działalności. Dla dowolnych dwóch spółek zakres ten może się diametralnie różnić (wyrok Sądu Najwyżej z 5 września 2012 r., IV CSK 137/12).

Identycznie wyglądają zasady prowadzenia spraw spółki partnerskiej – z racji odwołania zawartego w art. 89 kodeksu spółek handlowych do spółki partnerskiej odpowiednio stosuje się powyższe zasady zarządu sprawami spółki jawnej.

W przypadku czynności przekraczających zakres zwykłych czynności spółki komandytowej co do zasady wymagana jest zgoda komandytariuszy, przy czym kodeks dopuszcza indywidualne, umowne modyfikacje zasad ustawowych: może więc wyłączać w całości lub w pewnym zakresie konieczność uzyskania zgody komandytariuszy, albo wręcz przeciwnie, zobowiązywać komplementariusza do uzyskania zgód na szersze niż kodeksowe, spektrum czynności. To ostatnie rozwiązanie w przypadku większych spółek może się przyczyniać do utrudnienia albo wręcz uniemożliwienia prowadzenia przez spółkę płynnej działalności operacyjnej.

Czynności spółek kapitałowych

Dokonując jakiejkolwiek transakcji w imieniu lub ze spółką kapitałową (a także spółką komandytowo-akcyjną, poprzez odwołanie zawarte w art. 126 k.s.h.) należy pamiętać, że niektóre czynności prawne dokonywane przez taką spółkę wymagają zgód ze strony innych organów spółki niż zarząd. Jest to niezwykle istotne z tego względu, iż brak uzyskania takiej zgody, inaczej niż w spółkach osobowych, może w niektórych przypadkach skutkować nieważnością danej czynności prawnej (np. umowy) dokonywanej pomiędzy spółką a jej kontrahentem.

Katalog zgód korporacyjnych wymaganych w odniesieniu do zarządzania spółką kapitałową dzieli się na zgody wymagane ustawą oraz zgody wymagane umową spółki (statutem). Do pierwszych z nich – czynności, które wymagają zgody poszczególnych organów spółki kapitałowej na podstawie przepisów ustawowych – zaliczyć należy:

- po pierwsze, zgodę na zawarcie przez spółkę umowy kredytu, pożyczki, poręczenia z członkiem zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej, prokurentem, likwidatorem albo na rzecz którejś z tych osób;

- po drugie, zgodę na zawarcie przez spółkę zależną umowy kredytu, pożyczki, poręczenia z członkiem zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej, prokurentem lub likwidatorem spółki dominującej;

- po trzecie, zgody na czynności wymienione w art. 228 k.s.h. (dla spółki z o.o.) oraz art. 393 k.s.h. (dla spółki akcyjnej) – m.in. zbycie i wydzierżawienie przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części oraz ustanowienie na nich ograniczonego prawa rzeczowego, jak również nabycie i zbycie nieruchomości, użytkowania wieczystego lub udziału w nieruchomości;

- po czwarte, zgody na umowy nabycia dla spółki z o.o. nieruchomości albo udziału w nieruchomości lub środków trwałych za cenę przewyższającą 1/4 kapitału zakładowego (minimum 50 000,00 zł), zawarte przed upływem dwóch lat od dnia zarejestrowania spółki (chyba, że umowa dotycząca nabycia ww. mienia była przewidziana w umowie spółki);

- po piąte, umowy nabycia dla spółki jakiegokolwiek mienia, za cenę przewyższającą 1/10 kapitału zakładowego, od założyciela lub akcjonariusza albo dla spółki lub spółdzielni zależnej od założyciela lub akcjonariusza spółki, zawarte przed upływem dwóch lat od dnia zarejestrowania spółki.

Spośród tego katalogu wyłączyć umownie można jedynie zgodę na nabycie i zbycie nieruchomości, użytkowania wieczystego lub udziału w nieruchomości.

Umowa spółki lub statut może przewidywać znacznie dalej idące obowiązki zarządu w zakresie uzyskiwania zgód innych organów na zamierzone czynności. W zależności od rozmiarów działalności i specyfiki danej spółki akty korporacyjne mogą rozszerzać katalog uprawnień organu właścicielskiego (zgromadzenia wspólników, walnego zgromadzenia) lub tworzyć odrębne katalogi kompetencyjne dla organu właścicielskiego i organu nadzorczego (rady nadzorczej, komisji rewizyjnej). Zgoda może zostać przewidziana dla niezwykle różnorodnych kategorii czynności – od zaciągania zobowiązań o określonej wartości, przez emisję papierów wartościowych, po czynności organizacyjno-formalne, jak zatwierdzanie wewnętrznych regulaminów oraz budżetu, biznesplanu lub strategii działalności.

Skutek nieuzyskania wymaganej zgody

Konsekwencje dokonania przez zarząd danej czynności bez zgody innego organu są uzależnione od prawnego źródła obowiązku uzyskania takiej zgody.

Szczególną uwagę należy zwrócić na czynności wymienione w przepisach kodeksu spółek handlowych. Zgodnie z art. 17 § 1 k.s.h., jeżeli do dokonania czynności prawnej przez spółkę ustawa wymaga uchwały wspólników albo walnego zgromadzenia bądź rady nadzorczej, czynność prawna (np. umowa) dokonana bez wymaganej uchwały jest nieważna. Rygor ten może być jednak interpretowany jako czasowa bezskuteczność zawieszona – art. 17 k.s.h. dopuszcza możliwość, by zgoda została wyrażona nie przed dokonaniem czynności przez spółkę, ale również w terminie 2 miesięcy od dnia złożenia stosownego oświadczenia woli przez spółkę, dopiero po tym czasie dokonana czynność staje się bezwzględnie nieważna.

W przypadku, gdy obowiązek uzyskania zgody korporacyjnej wypływa z postanowień umowy spółki (statutu), ewentualny brak takiej zgody niesie ze sobą łagodniejsze konsekwencje niż w przypadku braku zgody, która wymagana jest wprost na podstawie przepisów kodeksu. Czynność taka jest zawsze ważna, ale naruszenie zasad ładu korporacyjnego spółki może powodować odpowiedzialność członków zarządu wobec spółki z tytułu naruszenia umowy spółki lub statutu. Można tutaj mówić zarówno o odpowiedzialności organizacyjnej (np. możliwość odwołania danej osoby z zarządu), jak i odszkodowawczej (w przypadku, gdy czynność dokonana pomimo braku zgody skutkowała powstaniem szkody po stronie spółki).

W kontekście powyższych rozważań szczególnym przykładem jest zgoda przewidziana w art. 230 k.s.h., który w stosunku do zarządu spółki z o.o. wymaga uchwały wspólników na rozporządzenie prawem lub zaciągnięcie zobowiązania do świadczenia o wartości dwukrotnie przewyższającej wysokość kapitału zakładowego spółki. Wspólnicy mogą wyłączyć w umowie spółki zastosowanie tego przepisu. Istnieje też możliwość jego modyfikacji, np. w taki sposób, że zgody wspólników wymagać będzie dokonywanie przez spółkę z o.o. czynności zobowiązujących i rozporządzających o wartości przewyższającej czterokrotność kapitału zakładowego spółki lub też dokonywanie przez spółkę czynności powyżej określonej kwoty. Jednak pomimo, że zasadniczo zgoda ta jest przewidziana w przepisach kodeksowych, jej nieuzyskanie nie skutkuje nieważnością czynności prawnej, tak jak w pozostałych przypadkach, gdzie zgoda na dokonanie czynności wynika wprost z przepisów k.s.h.

Jaka forma zgody

Przez długi czas w praktyce zgoda wewnętrzna spółki była traktowana tak, jakby była to zgoda wyrażana przez osobę trzecią, i w związku z tym stosowano dla nich analogiczne rygory formalne. Z tego względu brano pod uwagę m.in. podjęcie uchwały przez zgromadzenie wspólników w sprawie wyrażenia zgody na zbycie nieruchomości w formie aktu notarialnego. Należy jednak zwrócić uwagę, że żaden z przepisów k.s.h. nie precyzuje, w jakiej formie powinna zostać podjęta tego typu uchwała (tak jak czyni to np. w  stosunku do uchwały w sprawie zmiany umowy spółki z o.o.), a szeroko uznaje się już wykładnię, wedle której zgoda korporacyjna na dokonanie przez spółkę określonej czynności nie jest zgodą osoby trzeciej, lecz zgodą wewnętrzną, w związku z czym nie ma do niej zastosowania art. 63 k.c., statuujący wymóg nadania zgodzie określonej formy. ?