Prawo karne: Oskarżony o przestępstwa gospodarcze straci swój majątek

Przestępczość tzw. białych kołnierzyków staje się coraz bardziej uciążliwa dla gospodarki i państwa. Jedną ze skutecznych metod walki z tego typu przestępczością jest odbieranie korzyści pochodzących z przestępstwa gospodarczego. Jest to dotkliwa dla przestępców metoda zwalczania przestępczości, w tym szczególnie tej o charakterze ekonomicznym. W wielu przypadkach odbieranie takich korzyści pochodzących z przestępstwa, a tym samym zwalczanie przestępczości gospodarczej, nie byłoby możliwe bez instytucji zabezpieczenia majątkowego.

Według danych policji utrzymuje się stały wzrost liczby zabezpieczeń majątkowych w prowadzonych postępowaniach. W 2014 r. kwota zabezpieczeń majątkowych była ponaddwukrotnie wyższa niż w 2009 r. – ponad 670 mln zł w 2014 r. i ponad 270 mln zł w 2009 r.

Od początku lipca tego roku zmieniły się zasady dokonywania zabezpieczeń majątkowych na mieniu sprawców przestępstw.

Trzeba wykazać złą wolę sprawcy

Do tej pory zabezpieczenie majątkowe na mieniu sprawcy mogło nastąpić w przypadku popełnienia przez niego przestępstwa, za które można orzec grzywnę, nawiązkę lub świadczenie pieniężne albo nałożyć obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Do grupy tych przestępstw zaliczały się między innymi przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu czy też przeciwko mieniu. Spełnienie dodatkowych przesłanek do zabezpieczenia majątkowego w zasadzie nie było konieczne. Od 1 lipca tego roku to się zmieniło.

Obecnie do dokonania zabezpieczenia majątkowego nie wystarczy zarzucenie danej osobie popełnienia przestępstwa, za które można orzec grzywnę lub świadczenie pieniężne albo w związku z którym można orzec przepadek lub środek kompensacyjny, a więc zarzucenie jej m.in. jednego z przestępstw gospodarczych. Konieczne jest również wykazanie w toku postępowania, że zachodzi uzasadniona obawa, że bez takiego zabezpieczenia wykonanie orzeczenia w zakresie wskazanej kary, świadczenia pieniężnego, przepadku lub środka kompensacyjnego będzie niemożliwe albo znacznie utrudnione.

Organ procesowy musi zatem ustalić konkretne okoliczności, które będą wskazywały na to, że oskarżony może udaremnić lub znacznie utrudnić wykonanie orzeczonych w przyszłości kary grzywny, środków karnych lub egzekucji zasądzonego odszkodowania. Ustalenie istnienia takiej obawy musi wynikać ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego. Nie oznacza to jednak, że organ procesowy musi przeprowadzać w tym kierunku konkretne czynności dowodowe. Wystarczające jest wykazanie okoliczności uzasadniających istnienie tej obawy.

Co ważne, aktualnie z urzędu na mieniu oskarżonego może nastąpić zabezpieczenie wykonania orzeczenia o kosztach sądowych. W tym przypadku również konieczne jest wykazanie uzasadnionej obawy, że bez takiego zabezpieczenia wykonanie orzeczenia w tym zakresie będzie niemożliwe albo znacznie utrudnione.

Więcej majątku podlega zajęciu

Zmienił się również zakres majątku, na którym można dokonać zabezpieczenia majątkowego. Do 1 lipca można było go dokonać na mieniu podejrzanego (oskarżonego). Od 1 lipca zabezpieczenie możliwe jest również na mieniu, o którym mowa w art. 45 § 2 kodeksu karnego.

Zgodnie z tym przepisem w razie skazania za przestępstwo, z którego popełnienia sprawca osiągnął – chociażby pośrednio – korzyść majątkową znacznej wartości, uważa się, że mienie, które objął on we władanie lub do którego uzyskał jakikolwiek tytuł w czasie popełnienia przestępstwa lub po jego popełnieniu, do chwili wydania chociażby nieprawomocnego wyroku, stanowi korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa. Sprawca może obalić to domniemanie poprzez przedstawienie przeciwnych dowodów.

Zabezpieczenie wykonania orzeczenia przepadku możliwe jest już nie tylko na mieniu podejrzanego (oskarżonego). Może ono również nastąpić na mieniu osoby fizycznej, prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, o których mówi art. 45 § 3 kodeksu karnego. Chodzi o takie osoby lub jednostki, na które zostało przeniesione mienie stanowiące korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa.

Postanowienie trzeba uchylić

Od 1 lipca tego roku na organa procesowe nałożony został również obowiązek bieżącej kontroli wydanego przez siebie postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym. Zgodnie z nowymi przepisami zabezpieczenie majątkowe należy niezwłocznie uchylić w całości lub w części, jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których zostało ono zastosowane w określonym rozmiarze lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie choćby w części.

Zmiana takich okoliczności to nie tylko ustanie obawy powstania niemożności wykonania orzeczenia czy też utrudnienia jego wykonania, które może nastąpić np. w przypadku znalezienia przez sprawcę lepiej płatnej pracy czy też odziedziczenie jakiegoś majątku. Zmiana ta dotyczy również wysokości grzywny, przepadku, nawiązki lub świadczenia pieniężnego, albo obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.

Prokurator może zdecydować o sprzedaży

Samo zabezpieczenie następuje w sposób określony w przepisach kodeksu postępowania cywilnego. W postanowieniu o zabezpieczeniu prokurator czy sąd powinni określić podmiot obowiązany, prawa majątkowe podlegające zabezpieczeniu oraz zakres zabezpieczenia – jego wartość kwotową. Przy określaniu tej wartości organ procesowy musi teraz uwzględniać rozmiar możliwej do orzeczenia w okolicznościach danej sprawy grzywny, środków karnych, przepadku lub środków kompensacyjnych. Rozmiar zabezpieczenia powinien bowiem odpowiadać jedynie potrzebom tego, co ma zabezpieczać. Wymóg kwotowego określenia zabezpieczenia nie dotyczy jednak zabezpieczenia na zajętym przedmiocie podlegającym przepadkowi, jako pochodzącym bezpośrednio z przestępstwa lub służącym albo przeznaczonym do jego popełnienia.

Zabezpieczenie grożącego przepadku może natomiast nastąpić przez zajęcie ruchomości, wierzytelności i innych praw majątkowych oraz przez ustanowienie zakazu zbywania i obciążania nieruchomości. Zakaz ten podlega ujawnieniu w księdze wieczystej, a w przypadku jej braku – w zbiorze złożonych dokumentów. W miarę potrzeby może być ustanowiony zarząd nieruchomości lub przedsiębiorstwa oskarżonego.

Obecnie w przypadku ustanowienia zabezpieczenia można sprzedać niektóre zabezpieczone przedmioty. Wcześniej niż było to możliwe. Dokonanie takiej sprzedaży możliwe jest jednak wyłącznie w przypadku ustanowienia zabezpieczenia na przedmiotach ulegających szybkiemu zniszczeniu lub takich, których przechowywanie byłoby połączone z niewspółmiernymi kosztami lub nadmiernymi trudnościami albo powodowałoby znaczne obniżenie wartości rzeczy. O czasie i warunkach sprzedaży należy – w miarę możności – zawiadomić oskarżonego oraz inne zainteresowane osoby. Postanowienie o takiej sprzedaży musi wydać prokurator – na etapie postępowania przygotowawczego lub sąd albo referendarz sądowy – na etapie postępowania jurysdykcyjnego. W każdym przypadku kwotę pieniężną uzyskaną z takiej sprzedaży należy przekazać do depozytu sądowego.

Decyzję można zaskarżyć

Na postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym przysługuje zażalenie. Termin na jego złożenie – tak jak w przypadku innych postanowień – wynosi siedem dni od daty ogłoszenia postanowienia lub od daty jego doręczenia.

Sąd, na którego postanowienie złożono zażalenie, może je uwzględnić, jeżeli orzeka w tym samym składzie, w którym wydał zaskarżone postanowienie. W innych wypadkach prezes sądu przekazuje je sądowi powołanemu do jego rozpoznania. Zażalenie to powinno zostać przekazane do rozpoznania w ciągu 48 godzin od jego otrzymania.

Jeżeli natomiast postanowienie zostało wydane przez prokuratora, a postępowanie przygotowawcze prowadzone jest w okręgu innego sądu niż sąd miejscowo i rzeczowo właściwy do rozpoznania sprawy, to zażalenie powinno zostać złożone do sądu właściwego do rozpoznania tej sprawy w pierwszej instancji. Do 1 lipca tego roku zażalenie na postanowienie prokuratora rozpoznawane było przez sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzone było postępowanie. Nawet wówczas, gdy sądem właściwym do rozpoznania sprawy był np. sąd okręgowy.

Autor jest prokuratorem Prokuratury Rejonowej Warszawa-Ochota

podstawa prawna: Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. (DzU nr 89, poz. 555 ze zm.)

Skuteczniejsza walka z przestępstwami

W ostatnich dniach Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Ministerstwo Finansów i Prokuratura Generalna opracowały projekt „Programu przeciwdziałania i zwalczania przestępczości gospodarczej na lata 2015–2020". Dokument został skierowany do dalszych konsultacji społecznych. Zaproponowane w projekcie rozwiązania mają na celu skuteczniejszą walkę z przestępczością gospodarczą. Jednym z celów programu jest wzmocnienie efektywności odzyskiwania mienia pochodzącego z przestępstw.

Co można zabezpieczyć

Zabezpieczeniu majątkowemu podlegają:

- kara grzywny,

- świadczenie pieniężne,

- przepadek,

- środek kompensacyjny,

- przepadek korzyści majątkowej osiągniętej – chociażby pośrednio – z popełnionego przestępstwa,