Adwokatura: szlachectwo zobowiązuje

W związku z wywiadem rzecznika praw obywatelskich („Zadziałał mechanizm solidarności zawodowej") dyskusja na temat roli prawników, w szczególności adwokatów, zapoczątkowana na kolumnach „Opinie”, w naturalny sposób przeniesiona została i na żółte strony. Wskazuje ona, jak wiele nieporozumień narosło wokół paru kwestii fundamentalnych dla prawidłowego funkcjonowania adwokatury, a przez to i wymiaru sprawiedliwości. W dyskusji tej nie powinno zabraknąć głosu przedstawiciela zawodu na co dzień stykającego się z pracą adwokatów, czyli sędziego.

Mam oczywiście świadomość, że włączanie się w ten dyskurs niesie ze sobą niebezpieczeństwa. Już Dick w czwartym akcie „Króla Henryka VI” Szekspira serwował łatwą receptę na uzdrowienie nieprawości tego świata: „Na początek zabijmy wszystkich prawników”.

Także dziś zarzuty korporacjonizmu, alienacji środowiskowej polegającej na niedostrzeganiu spoza suchych paragrafów tkanki życia społecznego, stawiane są przecież wszystkim prawniczym profesjom. Niemniej nie mogę być posądzony o zabieranie głosu we własnej sprawie, gdyż na poziomie etyki sytuacyjnej – a na tej właśnie płaszczyźnie rozgorzał spór – ze względu na odmienne role zawodowe występują nieusuwalne różnice między prawniczymi etykami korporacyjnymi.

Na wstępie stanę w obronie tych, którzy bronią, i to niezależnie od tego, kogo bronią. Stawianie adwokatowi zarzutu, iż podjął się reprezentowania X, choć to typ spod ciemnej gwiazdy, świadczy o całkowitym braku zrozumienia dla historycznej, ale także współczesnej roli adwokatury. To, że takie zarzuty wcale nierzadko pojawiają się w środkach przekazu, dowodzi niskiej kultury prawnej nie tylko przeciętnego Kowalskiego. Rzecz bowiem zarówno w tym, iż w cywilizowanych systemach każdy ma prawo do fachowej reprezentacji interesów prawnych, a w sprawach karnych o szczególnej wadze lub skali trudności nie bez głębokich racji przepisy przewidują wręcz obowiązek posiadania przez oskarżonego obrońcy: ktoś zatem tę rolę musi pełnić. Także w tym, że doświadczony sędzia wie, iż rzetelny obrońca nie tylko gwarantuje komfort psychiczny oskarżonego, ale także stanowi swoisty wentyl bezpieczeństwa dla sędziego, iż oto nie pominie niczego istotnego z punktu widzenia oceny konkretnego czynu i jego sprawcy. Bo jeśli sam ich nie dostrzeże, okoliczności te wskaże obrońca.

Rzecz wreszcie i w tym, że sala sądowa jest swoistym mikroświatem, w którym oskarżyciel i obrońca odgrywają role konfliktowe: jeden bezecnika oskarża, i ta rola jest przez społeczeństwo doceniana, drugi bezecnika broni, co spotyka się z całkiem niezasłużoną repulsją, jeśli zważyć spostrzeżenie wybitnego etyka prof. Lazari-Pawłowskiej, że „konflikt bywa czynnikiem zachowania równowagi aksjologicznej w społeczeństwie i jego funkcjonalnej sprawności”. Dlatego normy korporacyjne najczęściej przewidują, że adwokat może odmówić udzielenia pomocy prawnej tylko z ważnych powodów. Przyjmuje się, że w zasadzie tylko w sytuacji, którą moglibyśmy nazwać klauzulą sumienia.

Wypada podkreślić, że to nie sam sprawca, lecz niepowtarzalne okoliczności jego czynu muszą tak dalece zaburzać akceptowany przez określonego adwokata porządek moralny, iż – w jego ocenie – nie znajdzie on w sobie siły, by należycie wypełnić obrończe obowiązki. Także w takich wypadkach powinien on jednak prowadzić obronę w sposób najstaranniejszy z możliwych, jeśli sąd wyznaczy go na obrońcę z urzędu i nie uwzględni prośby o zwolnienie z tego obowiązku (odrębną kwestią jest, czy sąd może odmówić takiej prośbie, gdy adwokat powołuje się na względy sumienia; zapewne powinno do tego dochodzić tylko wtedy, gdy z uwagi na charakter czynu należałoby się liczyć z tym, iż znalezienie obrońcy w ogóle będzie bardzo trudne).

Przywołajmy przykład adw. Stanisława Hejmowskiego (późniejszego nieustraszonego obrońcy w procesach poznańskiego Czerwca), który wyznaczony został na obrońcę z urzędu gauleitera Arthura Greisera. Zwrócił się on do Najwyższego Trybunału Narodowego z prośbą o zwolnienie z tej funkcji, powołując się na ciężkie krzywdy, jakich doznała jego rodzina i on sam z rąk faszystowskich oprawców. Gdy jednak odrzucono jego prośbę, wzniósł się na szczyty prawniczej maestrii, konstruując linię obrony, która uczyniła ze sprawy Greisera klasyczną hard case. Przyznajmy, że jest coś heroicznego w takiej postawie. Słusznie zatem adwokaci podkreślają, że szlachectwo ich zawodu polega między innymi na niesieniu pomocy tym, od których wszyscy się odwrócili. Wypada już w tym momencie podkreślić, że szlachectwo zobowiązuje.

O ile zatem nie można mieć pretensji do adwokata, że podjął się obrony nawet we wzbudzającej abominację sprawie, o tyle zupełnie odrębnym zagadnieniem jest, w jaki sposób, chciałoby się wręcz rzec: w jakim stylu, tę obronę prowadzi. Doświadczenia sądowej sali nie pozwalają mi, niestety, na kontynuację artykułu w korzystnej dla adwokatów tonacji. Przedtem jednak dwa wyraźne zastrzeżenia. Po pierwsze, że krzywdzące dla wielu przedstawicieli palestry byłoby wysnuwanie z dalszego wywodu wniosków o charakterze uogólniającym. Po drugie, że wywód ten prowadzony będzie w płaszczyźnie abstrakcyjnej i wszelkie ewentualne podobieństwa z realiami konkretnej sprawy, która ewokowała wymianę opinii między RPO i adwokatami, będą czysto przypadkowe, ponieważ akt tej sprawy nie znam, a sędziowska ostrożność nakazuje mi wstrzemięźliwość w ocenach stanów, których sam nie zbadałem.

Tym, co najbardziej w ostatniej dobie zdumiewa w adwokackich postawach na sądowych salach, a co w nader oczywisty sposób znalazło wyraz także w wypowiedziach przedstawicieli palestry w dotychczasowej dyskusji, jest niezachwiane przekonanie, że jedyną godną akceptacji miarą ich postaw powinna być skuteczność. Dla zapewnienia owej skuteczności usprawiedliwione jest zaś np. wprowadzanie do procesu różnorodnych tzw. technik obstrukcyjnych, byle tylko zadziałały w interesie klienta. Wszelkie już granice dobrego smaku przekroczyło zaś porównanie takiej postawy do pryncypialnej obrony – przez adwokatów występujących w procesach stanu wojennego – fundamentalnego zakazu retroakcji ustawy karnej.

Zwolennicy poglądu, iż w działaniu obrońcy cel uświęca środki, w najbardziej oczywisty sposób odrywają się od chlubnych korzeni swego zawodu. Jednocześnie strzelają gola do własnej bramki w meczu toczonym na sąsiednim boisku, w którym to spotkaniu walczą, zresztą słusznie, o monopol reprezentowania oskarżonych przed sądem, posługując się argumentem, że nie można tej zaszczytnej roli powierzyć pokątnym doradcom czy nawet osobom z wykształceniem prawniczym, ale nieobeznanym z profesjonalnym etosem.

Przypomnijmy, że już Molier w „Chorym z urojenia” przeciwstawiał prawość i sumienność zawodową adwokatów krętackim wybiegom nieuczciwych prawników – doradców (hommes de loi), stwierdzając, że tylko ci ostatni, a nie adwokaci, „znają sposoby, aby zgrabnie prześliznąć się obok prawa i dać rzeczy niedozwolonej cechy legalności”. Powtórzmy więc po raz drugi, ale nie ostatni: noblesse oblige.