Do Biura Rzecznika Praw Obywatelskich trafia wiele spraw, w których wnioskodawcy formułują zarzuty do reakcji karnej sądów na przypisane im przestępstwa. Nie mają przy tym zastrzeżeń do prawidłowości samego procedowania, czy też zestawienia stanu faktycznego sprawy z normami prawa karnego materialnego. Zdecydowana większość tych wystąpień pochodzi od osób skazanych, które podnoszą, że orzeczona wobec nich kara jest zbyt dolegliwa i niewspółmierna do wagi i charakteru czynu. Ustawa expressis verbis wyłącza możliwość złożenia przez RPO kasacji jedynie z powodu niewspółmierności kary (art. 523 § 1 zdanie drugie kodeksu postępowania karnego). RPO może wnieść ten nadzwyczajny środek zaskarżenia jedynie z powodu uchybień wymienionych w art. 439 k.p.k. (bezwzględne przyczyny odwoławcze) lub innego rażącego naruszenia prawa, jeżeli mogło ono mieć istotny wpływ na treść orzeczenia.
Czytaj także: Procedura karna: Prokurator już nie uchyli karnego wyroku
Klasyczny środek
Kasacja RPO jest klasycznym, nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia „w obronie prawa". W tym ujęciu służy korygowaniu wadliwych orzeczeń, które z powodu uchybień w sferze prawnej nie dają się pogodzić z zasadą rzetelnego procesu karnego. Kontestowanie przez RPO niewspółmierności kary w kasacji może mieć jedynie charakter pośredni i być wynikiem skutecznie postawionego zarzutu naruszenia prawa procesowego lub materialnego o kwalifikowanym charakterze. Rzecznik w takim układzie procesowym musi wykazać nie tylko, że doszło do poważnego naruszenia prawa, ale ponadto, że miało ono istotny wpływ na treść rozstrzygnięcia. Warunki te muszą być spełnione łącznie.
Do wejścia w życie skargi nadzwyczajnej (3 kwietnia 2018 r.) RPO, nie dostrzegając uchybień, o których mowa w art. 523 § 1 k.p.k. zdanie pierwsze, mógł jedynie poinformować zwracających się do niego z zarzutami, że ograniczenie w kwestionowaniu kary nie dotyczy ministra sprawiedliwości-prokuratora generalnego. On może na tej podstawie wnieść nadzwyczajny środek zaskarżenia w sprawach o zbrodnie (uzyskał tę prerogatywę na mocy nowelizacji z 11 marca 2016 r.). W orzecznictwie Sądu Najwyższego zasadnie doprecyzowano, że nie chodzi o jakąkolwiek niewspółmierność kary, lecz rażącą (art. 438 pkt 4 k.p.k.), tj. dostrzegalną prima vista.
Skarga to nie kasacja
Skarga nadzwyczajna nie tylko rozszerza dotychczasowy katalog nadzwyczajnych środków zaskarżenia w sprawach karnych, ale ma swoje bezpośrednie przełożenie na sferę działań RPO. Prima facie porównanie podstaw skargi do treści przepisu zawartego w art. 523 § 1 k.p.k. prowadzi do wniosku, że jest wierną kopią kasacji.
Pomiędzy tymi środkami istnieją jednak znaczące rozbieżności. Norma zawarta w art. 89 § 1 ustawy o skardze nadzwyczajnej (dalej: u.s.n.)nie zakazuje, jak jest na gruncie art. 523 § 1 zd. drugie, podnoszenia zarzutów o niewspółmierności kary. Takiej możliwości nie wyłącza art. 95 ust. 2 u. s.n., który w zakresie nieuregulowanym odsyła do przepisów k.p.k. o kasacji. Podstawy wskazane w skardze mają bowiem charakter autonomiczny i niezależny od przyczyn kasacyjnych. Oznacza to, że gdy wnioskodawca zwraca się do RPO o kasację, kwestionując wymiar kary, ten powinien odmówić wniesienia tego środka z przyczyn formalnych, a jednocześnie zbadać zasadność zarzutu na gruncie skargi nadzwyczajnej. Jeżeli zarzut ma swoje uzasadnienie, podstawą do wniesienia tego środka może być zarówno art. 89 § 1 pkt 1 u.s.n., jak i art. 89 § 1 pkt 2 u.s.n..
W zależności od okoliczności sprawy istnieje możliwość zakwalifikowania uchybienia do naruszeń zasad lub wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji RP lub jako rażącego naruszenia prawa poprzez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie.
To już IV edycja kongresu dla liderów świata finansów
Zarzut kombinowany
Nic nie stoi na przeszkodzie, aby skarżący sformułował tzw. zarzut kombinowany. Jest to tym bardziej uzasadnione, że w orzecznictwie przyjmuje się jednolicie, iż dla skuteczności zarzutu nie wystarczy powołanie się na naruszenie określonej zasady, prawa lub wolności, lecz trzeba powiązać je z konkretnym przepisem postępowania. Bez względu na podstawę wystąpienia do SN, RPO musi wykazać, że kara jest rażąco niewspółmierna.
Rzecznik uzyskał instrument umożliwiający weryfikację prawomocnych orzeczeń kończących postępowanie pod kątem osiągnięcia w procesie tzw. trafnej reakcji karnej. Uprawnienie to dotyczy każdej sprawy o przestępstwo pospolite i skarbowe bez względu na to, czy jest ono zbrodnią, czy też występkiem. Nie może jednak ujść uwagi, że uprawnienie to jest limitowane. Ustawa przewiduje określony czas na wniesienie skargi, i to bez względu na jej kierunek tj. „na korzyść" albo „niekorzyść" skazanego (art. 89 § 3 u.s.n., art. 115 § 1 u.s.n.). W przypadku kasacji w sprawach o zbrodnie minister sprawiedliwości-prokurator generalny nie jest ograniczony żadnym terminem, gdy wnosi kasację na korzyść oskarżonego (art. 524 § 3 k.p.k.). ?
Autor jest specjalistą w Zespole Wstępnej Oceny Wniosków w Biurze RPO oraz adiunktem w Katedrze Postępowania Karnego i Kryminalistyki WPiA UŁ
