Emerytury w nowym systemie a renty rodzinne i emerytury małżeńskie

Ostatnio wzmogła się dyskusja nad emeryturami z II filaru. Przez wiele lat dyskutowano prawie wyłącznie o tym, kto ma nimi się zajmować, natomiast niewiele o tym, jakie one będą. Działo się tak, bo w powszechnej świadomości emerytura utrwaliła się jako świadczenie płacone indywidualnie, jednej osobie, co miesiąc, do końca życia. W naszym systemie ubezpieczenia społecznego nie było i nie ma emerytur małżeńskich, każdy ze współmałżonków ma swoją emeryturę obliczoną na podstawie własnych zarobków i własnego stażu pracy. Również w innych państwach w powszechnych systemach emerytalnych zależnych od zarobków, tworzonych i administrowanych przez instytucje publiczne, emerytury małżeńskie nie występują.

W systemach emerytalnych o takim charakterze jak polski – wypłata emerytury uzależniona jest od pracy, czyli wymaga opłacenia składki w okresie aktywności zawodowej i zależy od wysokości wcześniejszych zarobków oraz liczby przepracowanych lat – emerytura zawsze jest odrębna dla męża i żony. Tak jest m.in. w Niemczech, we Francji, Hiszpanii, Portugalii, we Włoszech i USA (jeśli tylko wymienić największe kraje). W niektórych państwach, zwłaszcza anglosaskich i skandynawskich, emerytura bazowa, powszechna jest wypłacana w jednakowej kwocie każdemu uprawnionemu (tzw. flat rate). Może być indywidualna albo dla pary. Emerytura dla pary jest niższa niż suma dwóch emerytur indywidualnych, gdyż uważa się, że koszty utrzymania w gospodarstwie domowym dwuosobowym są, w przeliczeniu na osobę, niższe niż w jednoosobowym.

W większości tych państw za parę uważa się też konkubinaty, a w niektórych nawet dwie osoby tej samej płci prowadzące wspólnie gospodarstwo domowe (np. Holandia).

Po rozwodzie lub śmierci jednej z osób tworzących parę druga zaczyna dostawać emeryturę indywidualną. Czasami takie emerytury są finansowane z budżetu (Finlandia, Norwegia, Australia) i przysługują wszystkim mieszkańcom danego kraju, jeśli żyją w nim określoną liczbę lat.

Renty małżeńskie są znane w ubezpieczeniach na życie, gdzie można stworzyć indywidualny produkt dla każdej zgłaszającej się pary. Znane są wszystkie parametry danej pary dotyczące: wiek współmałżonków (ważna jest zwłaszcza różnica wieku między nimi), stan ich zdrowia itp. Wiedząc, jaką i kiedy chcą dostać rentę dożywotnią, konstruuje się dla nich konkretny produkt z konkretną składką. I jest to jedna składka płacona wspólnie.W ubezpieczeniu społecznym reguły są zawsze standardowe – ubezpieczeniem tym objęci są obowiązkowo wszyscy pracujący, czyli wielka liczba ludzi.

Nie ma więc ani sensu, ani możliwości indywidualizacji warunków ubezpieczenia. Z racji skali ryzyko rozkłada się na wszystkich, bo w takiej masie ubezpieczonych znajdują się wszystkie możliwe sytuacje rodzinne, zdrowotne, dochodowe, związane z zatrudnieniem itp. Łatwiej zatem skalkulować wysokość składki i świadczenia standardowego.

Nie ma natomiast możliwości indywidualnego skalkulowania emerytury małżeńskiej, uwzględniając dla każdej pary jej indywidualne specyficzne cechy. Np. żona może być dużo młodsza od męża, ale też może być dużo starsza, któryś z małżonków idzie na emeryturę dużo później i trudno przewidzieć kiedy, a nawet może umrzeć przed przejściem na emeryturę, mimo wcześniejszej deklaracji wyboru emerytury małżeńskiej. Bywa, że na utrzymaniu emeryta pozostają jego była żona (mąż) i dzieci z poprzedniego małżeństwa, bywa, że rozwodzą się emeryci.

W różnym czasie i z różnych powodów małżeństwa podejmują decyzję o rozdzielności majątkowej. Musiałby więc nastąpić jakiś podział emerytury małżeńskiej. W ubezpieczeniu życiowym jest to łatwiejsze, bo dotyczy tylko tych konkretnych dwóch osób podpisujących specjalnie dla nich przygotowaną indywidualną polisę. W ubezpieczeniu społecznym mającym gwarancje państwa – trudniejsze, bo nie sposób przewidzieć wszystkich mogących wystąpić sytuacji, a ubezpieczenia te muszą mieć wszystkie warunki uregulowane ustawowo, w taki sam sposób dla całej objętej nimi populacji. Ci, którzy wybraliby emeryturę małżeńską, godziliby się na rezygnację z gwarancji minimalnej emerytury. Jednocześnie, ponieważ emerytura małżeńska dla zakładu emerytalnego stanowiłaby większe ryzyko niż emerytura indywidualna, byłaby od tej ostatniej dużo, dużo niższa. Nie zagwarantowałaby zatem tej drugiej osobie po śmierci współmałżonka wysokich dochodów.

W ubezpieczeniu społecznym od zawsze funkcjonują renty rodzinne, co dla niektórych jest odkryciem. To one mają zapewniać utrzymanie współmałżonkowi, dzieciom, ewentualnie rodzicom czy rodzeństwu po śmierci osoby, która przyczyniała się do ich utrzymania. Rzecz jasna, jeśli spełnione są ustawowe warunki, np. wdowa (wdowiec) musi mieć co najmniej 50 lat albo być niezdolna do pracy, albo wychowywać dziecko do lat 16 (lub 18 jeśli się uczy). Więcej, osoba, która ma własne świadczenie (rentę, emeryturę), może je zamienić na rentę rodzinną po współmałżonku, jeśli ta jest wyższa.

Na rentę rodzinną płaci się składkę, wszyscy w jednakowej procentowo wysokości. Nie można jej zlikwidować, bo umierają również ludzie młodzi, pozostawiając po sobie małe dzieci. Nadal będzie się przyznawać renty rodzinne po śmierci emerytów i rencistów otrzymujących renty ze starego systemu i po zmarłych pracownikach, którzy do OFE nie należeli. Nie można przecież pozbawić ich środków utrzymania. Trudno też zróżnicować składkę rentową w zależności od tego, czy pracownik należy do OFE czy nie. Niezbędne jest zatem dopasowanie rent rodzinnych do nowego kształtu emerytur i rent z tytułu niezdolności do pracy. Trzeba pamiętać, że do renty rodzinnej jest uprawniony także poprzedni współmałżonek (współmałżonkowie), jeśli zmarły płacił na nich alimenty. Z renty tej można dokonywać różnych ustawowych potrąceń, które trudno byłoby stosować przy emeryturze wspólnej dla dwóch osób.

Wszystkie te sytuacje trzeba uwzględnić w nowym kształcie renty rodzinnej lub ewentualnej emeryturze małżeńskiej, chyba że zmieniony, czyli bardzo zawężony, byłby zakres uprawnionych.