Łaska niezdecydowanych wyborców na pstrym koniu jeździ

Jednym z elementów kampanii wyborczej budzącym – kolejny raz – skrajne emocje i nieporozumienia były sondaże. Rozpiętość notowań przekraczająca 10 procent rodziła pytania o ich wiarygodność. Znany politolog postulował konieczność zajęcia się tym „skandalem” po wyborach, a czołowy polityk w ferworze walki wyborczej posunął się nawet do stwierdzenia, że „sondaże są sfałszowane”.

W wiarygodność sondaży powątpiewali komentatorzy gazet. „Można dojść do przekonania, że to albo jedno wielkie oszustwo, albo ludzie tak często zmieniają zdanie” – pisał „Super Express”. Komentatorzy „Gazety Wyborczej” sami nie wierzyli wynikom zamówionego przez „GW” sondażu prognozującego znaczne zwycięstwo PO i przewidywali końcowy remis. Tuż po wyborach „Dziennik” napisał, że najbardziej wiarygodny był sondaż TNS OBOP dla tej gazety, chociaż w rzeczywistości było raczej odwrotnie.

Tłumaczenia ad hoc socjologów, że różnice w sondażach biorą się z różnych metod badawczych lub że winni są polscy respondenci, którzy nie mówią prawdy, pogłębiają ogólną dezorientację. Tymczasem powyborcza analiza badań sondażowych wskazuje, że w tej dziedzinie zrobiliśmy duży postęp i jest znacznie lepiej, niżby wynikało z ogólnego lamentu.

Do zamieszania przyczyniła się (niestety!) „Rzeczpospolita”, akceptując metodę prezentacji wyników stosowaną przez GfK Polonia. Ośrodek ten podawał procent osób zdecydowanych głosować na daną partię wśród ogółu wyborców, podczas gdy inne ośrodki podawały procent głosów wśród zdecydowanych, na jaką partię głosować. W rezultacie ich wyniki sumują się do 100 proc., a wyniki GfK Polonia sumują się tak dopiero po dodaniu osób niezdecydowanych (których procent do końca kampanii był dosyć wysoki). Oczywiście wyniki GfK dawały więcej informacji, ale można je było porównywać z innymi dopiero po odpowiednim przeskalowaniu.

Nie wchodząc w matematyczne szczegóły, trzeba stwierdzić, że nikt chyba nie liczył na to, że wyborcy (czytelnicy) zauważą te różnice i sami dokonają odpowiedniego przeskalowania. Nawet dziennikarze i znani socjologowie, jak widać z wielu komentarzy, nie bardzo zdawali sobie z tego sprawę.

Czytelnik interpretuje sondaż najprościej, zgodnie z często stosowaną formułą, że jeśli wybory odbyłyby się w danym dniu, to wynik byłby taki a taki. Dlatego wydaje się, że wszystkie szanujące się ośrodki badawcze powinny dostosować się do tego naturalnego oczekiwania i bez względu na stosowane metody podawać przede wszystkim prognozę wyborczego wyniku. Liczę na to, że GfK Polonia i „Rzeczpospolita” wezmą to pod uwagę.

Przechodząc do sprawy wiarygodności, należy zacząć od ostatnich przed ciszą wyborczą sondaży – jak bliskie były rzeczywistemu wynikowi wyborów. W tabeli podano przybliżone przeszacowanie (z plusem) lub niedoszacowanie (z minusem) wyników trzech pierwszych partii. Wykorzystano ostatnie sondaże przeprowadzone przez poszczególne ośrodki badawcze, których wyniki były dostępne w gazetach lub w Internecie.

W przypadku TNS OBOP ostatni sondaż dla „Wiadomości” (z 19.10.2007) miał większy błąd niż wcześniejszy (z 18.10.2007), na który powoływał się „Dziennik”. Według GfK Polonia w ostatnim sondażu dla „Rzeczpospolitej” 35 proc. respondentów zdecydowanych było głosować na PO, 29 proc. na PiS, 10 proc. na LiD, a 14 proc. nie miało zdania. Zakładając, że głosy tych, którzy na dwa dni przed wyborami nie mają jeszcze zdania (a mimo to pójdą do urny), rozłożą się proporcjonalnie do rozkładu głosów w grupie zdecydowanych, otrzymujemy następującą prognozę: 41 proc. na PO, 33 proc. na PiS, 12 proc. na LiD (tabela). I niech ktoś powie, że to nie była trafna prognoza!

Równie dobrze radziła sobie PBS DGA dla „Gazety Wyborczej” i „Polityki”: PO przeszacowano tu co prawda o 1,5 proc., ale dokładnie przewidziano wynik PiS. Inne ośrodki radziły sobie nieco gorzej, ale jeśli ktoś brał średnią ze wszystkich badań, to – jak się zdaje – miał wiarygodny obraz sytuacji. W szczególności systematyczne przeszacowywanie PO przez TNS OBOP równoważyło systematyczne niedoszacowanie tej partii w badaniach PGB.

Szczególna pochwała za solidność należy się PBS, „Gazecie Wyborczej” i „Polityce”, które (przynajmniej przez pewien czas) udostępniały codzienny sondaż wraz z wykresem zmian. Biorąc pod uwagę trafny wynik końcowy, rodzi się pytanie, czy wykres zmian w ciągu miesiąca rzeczywiście obrazuje zmienność nastrojów wyborców, czy też może „GW” manipulowała sondażami na tyle skutecznie, że w końcu ustaliła z taką dokładnością końcowy wynik. Otóż tę drugą możliwość należy kategorycznie odrzucić z wielu powodów. Podam tylko dwa.

Po pierwsze, ciągle zmieniające się i nieporównywalne wyniki w ogóle nie sprzyjały jakiemukolwiek planowanemu wpływowi sondaży na końcowy rezultat, a po drugie, sondaż PBS pokrywa się dość ściśle z przeskalowanym sondażem GfK i z ogólną średnią. To pozwala wierzyć, że wyniki te dość dokładnie odzwierciedlają rzeczywistą zmienność nastrojów elektoratu. W pewnym momencie PiS miało 6 proc. przewagi nad PO, by w końcu przegrać 9 proc.