Widoczny znak – cudze zobowiązanie

W kwestii budowy widocznego znaku w Berlinie, miejsca upamiętnienia wysiedleń, strona niemiecka zachowuje niezmiennie sztywne stanowisko. Niewiele w tej sprawie zmieniło się po ostatnich wyborach w Polsce. Mimo wielu dyskusji i formułowanych ze strony Polski zastrzeżeń, rząd federalny nie zamierza wycofać się z projektu. Jedyne rozwiązanie wciąż widzi w tym, aby strona polska zaakceptowała projekt i w jakiejś formie włączyła się w jego realizację. Natomiast o jego zasadności Berlin w ogóle nie chce rozmawiać, uznając sprawę za oczywistą.

Jakakolwiek krytyka pomysłu z polskiej strony spotyka się najczęściej z emocjonalnym odrzuceniem i pomówieniami o nacjonalizm. Kiedy jesienią ubiegłego roku ówczesny minister kultury Kazimierz M. Ujazdowski skrytykował pomysł budowy widocznego znaku podczas konferencji zorganizowanej przez polskie Centrum Badań Historycznych w Berlinie, został przez prasę niemiecką zmieszany z błotem jako „wstrętny kaczysta”. O samej sprawie nie będziemy z wami rozmawiać, możemy jedynie dyskutować o warunkach waszego udziału w projekcie – zdają się sugerować niemieccy politycy w rozmowach z polskimi partnerami.

My popełniliśmy w sprawie widocznego znaku kilka istotnych błędów. Zbyt mocno spersonalizowaliśmy problem. W ten sposób można odnieść wrażenie, że wystarczy usunąć w cień szefową Związku Wypędzonych Erikę Steinbach lub zastąpić ją mniej kontrowersyjną osobą, a problem znika.Zbyt mało uwagi poświęciliśmy samemu problemowi: wizji historii Europy XX wieku, z której wyrasta widoczny znak w Berlinie. Ta wizja zakłada, że doświadczenie wysiedleń – tu z konieczności przede wszystkim wysiedleń Niemców – stanie się z czasem uniwersalnym doświadczeniem europejskim. Nie przypadkiem to prawa człowieka są dziś kluczowym pojęciem, przez którego pryzmat opowiada się w Niemczech historię przymusowych wysiedleń po wojnie. Pamięć o wysiedleniach, obok pamięci o Holokauście, ma stać się w ten sposób fundamentem nowej europejskiej pamięci zjednoczonej Europy.

Projekt Tuska, aby upamiętnić w Gdańsku II wojnę światową jest ważnym krokiem na drodze budowania przez Polskę kultury europejskiej pamięci

Przesada? Bynajmniej. Wystarczy zajrzeć do teoretycznych rozważań na ten temat popularnych w Niemczech wśród lewicowego establishmentu socjologów, takich jak Ulrich Beck, Daniel Levi czy Natan Sznaider: „Wypędzenia stają się wydarzeniem konstytutywnym dla europejskiej przeszłości, jako możliwy fundament podzielanego systemu europejskich wartości wyartykułowanych w ramach dyskursu o prawach człowieka”.

Warto w tym kontekście przypomnieć sobie także niektóre wypowiedzi niemieckich polityków: „Utworzenie europejskiego Centrum Przeciwko Wypędzeniom jest symbolem nowego początku we wspólnej Europie” – Hans Joachim Otto (FDP); „Zróbmy centrum w europejskim kontekście, żyjemy przecież w Europie, która się zrasta, i szczególnie historia wypędzeń stanowi część jej historii, dlatego nie może być ujmowana jako jednostkowe wydarzenie” – Markus Meckel (SPD); „Wspólne europejskie dziedzictwo musi być chronione i rozwijane. Zorientowane na Europę Centrum przeciwko Wypędzeniom byłoby istotnym wkładem w to dzieło” – Julian Nida-Rumelin (SPD).

Ci sami politycy uderzają w inne tony, kiedy przyjeżdżają do Polski. I trudno mieć do nich o to pretensję. Tak się robi politykę. Czy jednak możemy nadal udawać, że nie rozumiemy, o jakie konsekwencje chodzi w przypadku realizacji projektu widocznego znaku w Berlinie i jak mogą nas one dotknąć?

Szczególnie teraz po obu stronach widać pokusę szybkiego i efektownego sukcesu. Sprawa jest jednak zbyt poważna. Pospieszne decyzje mogą, zamiast rozwiązać problem, doprowadzić do generowania nowych i jeszcze trwalszych konfliktów.

Projekt widocznego znaku powinien stać się przedmiotem publicznej debaty w Polsce, zanim zostaną podjęte jakiekolwiek decyzje polityczne. Podobnie rzecz ma się z inną ważną kwestią: polsko-niemieckim podręcznikiem historii. Jeśli nie chcemy kolejnych awantur i oskarżeń, także on musi być wpierw przedmiotem szerokiej publicznej debaty w Polsce, a dopiero potem dziełem pracy ekspertów.

Jest kilka konkretnych przyczyn, dla których Polska nie powinna w żadnej formie angażować się w projekt widocznego znaku. Po pierwsze, ma on charakter wybitnie polityczny, jest elementem państwowej polityki historycznej Niemiec. Stanowi również przedmiot umowy koalicyjnej rządzących partii i jest wyborczym zobowiązaniem rządu federalnego. Polska nie powinna być stroną w wewnątrzniemieckich problemach, gdyż niezależnie od deklaracji, że chodzi o to, by Polacy mieli wpływ na treść projektu, nasza rola tak czy inaczej będzie instrumentalizowana do celów wewnątrzpolitycznych w Niemczech.

Po drugie, w warstwie ideowej za widocznym znakiem kryje się konkretna wizja europejskiej kultury pamięci, która z powodów opisanych wcześniej, jest nie do zaakceptowania dla Polski. Po trzecie, musimy uwzględniać fakt, że nie tylko Polska zgłasza zasadnicze wątpliwości w sprawie widocznego znaku w Berlinie. Jeszcze ostrzej projektowi temu sprzeciwia się rząd Czech. Powinniśmy zatem prowadzić w tej sprawie wspólną politykę z czeskimi partnerami.